و تبعات راه ناصوابى كه برگزيده‌‌ايد ملتزم باشيد و آماده گرفتار شدن به آتش جهنم گرديد.

حاصل آنكه در مواردى عقل تقليد را ضرورى مى‌‌داند و حكم به تقليد مى‌‌كند، نه اينكه حكم به لزوم تقليد ادعاى گزافى باشد و ما به دل‌‌خواه و ميل خود در مواردى توصيه به تقليد مى‌‌كنيم و هرگاه دلمان نخواست تقليدرا مردود مى‌‌شماريم.

محدوديت بُرد عقل

حاصل پاسخ شبهه اين است كه انسان در درجه اول بايد به تشخيص عقل خود عمل كند. البته در اينجا منظور ما اين است كه به چيزى عمل كنيم كه درستى آن با برهان و دليل عقلى كه به بديهيات منتهى مى‌‌شود قابل اثبات باشد، دليلى كه براى هر عاقلى، پس از ارائه توضيحات لازم، قابل پذيرش است. البته امروزه مفاهيم اصالت خويش را از دست داده است، از جمله مفهوم عقل و عقلانى به امور ظنى، وهمى و هوس‌‌هاى نفسانى نيز تعميم داده مى‌‌شود و از آنها نيز به عنوان امور عقلانى ياد مى‌‌شود و از اين جهت تشخيص عقل هر كسى با تشخيص عقل ديگرى متفاوت مى‌‌گردد. در صورتى كه اگر چيزى منطبق با دليل عقلى بود، نبايد در آن اختلافى رخ دهد و اختلاف از آن جهت است كه چيزى به تاييد عقل نرسيده است و گرنه ممكن نيست در حكم عقل سالم اختلاف رخ دهد؛ مگر اينكه عقل آفت ببيند و به شبهات يا وسواس مبتلا گردد.

اما در مواردى عقل به تنهايى به نتيجه نمى‌‌رسد و مستقلاً راهى براى اثبات امرى نمى‌‌يابد، خواه آن امر مربوط به امور حسى باشد و خواه به امور معنوى، و خواه به قوانين اجتماعى و ارزش‌‌ها. مثلاً عقل ما نمى‌‌تواند ثابت كند كه در فلان خانه چه مى‌‌گذرد، و چنين دركى تنها از طريق حس حاصل مى‌‌گردد. يا اگر از ما سؤال شود كه اسكندر مقدونى در چه زمانى مى‌‌زيست و يا ذوالقرنين كه در