مقدمه

تصحیف در لغت به معنای خطا در خواندن و نوشتن است[240] و اسم مفعول آن یعنی «مصحّف» به معنای اشتباه نوشتاری است؛[241] در اصطلاح حدیث‌پژوهان به حدیثی که بخشی از سند[242] یا متن[243] آن، به چیزی شبیه‌ یا نزدیک به آن، تغییر کرده «مصحّف» گفته می‌شود.[244] تصحیف از آسیب‌هایی است که در نقل روایت به‌وجود می‌آید؛ گاه در کتابت یا نقل شفاهی حدیث، تغییراتی صورت می‌گیرد که سبب دگرگونی در سند و متن حدیث شده، به بدفهمی یا ابهام در مراد معصوم می‌انجامد؛ چنین تغییراتی، می‌تواند در اعتبارسنجی، فهم و عمل به مضمون حدیث تأثیرگذار باشد؛ هرگونه تغییری در سند، متن، ضبط نام راویان و گزارش‌های تاریخی، مصداق تصحیف است که نوعی آفت برای حدیث محسوب می‌شود؛ این مشکل که به دلایلی مانند غفلت یا بی‌اطلاعی نسخه‌نویسان در متون روایی پدیدآمده، کار را بر حدیث‌پژوهان سخت نموده است؛ ازاین‌رو، تبیین و شناسایی راهکار برای حل این مشکل از دغدغه‌های پژوهشگران معاصر بوده است؛ علامه محمدتقی شوشتری (1320-1416ق) یکی از نو‌آوران معاصر حدیث‌پژوه است که دیدگاه‌های ویژه‌ای در دانش‌های حدیثی به‌ویژه دانش رجال دارد؛ وی در کتاب «قاموس الرجال» ضمن تصحیح و رفع نارسایی‌های کتاب «تنقیح المقال» مرحوم مامقانی (1351 ق) به شناسایی آسیب‌های سندی ناشی از تصحیف

[240]. ر.ک: المفردات، ص 476.

[241]. ر.ک: لسان العرب، ج 4، ص 117؛ العین، ج 3، ص 20؛ قاموس المحیط، ص 1068.

[242]. مقصود از تصحیف در سند، تغییری است که بر سند روایات عارض می‌شود، چه به‌نحو تحریف و جابه‌جایی کلمات سند و نام راویان به برخی اسامی دیگر و یا زیادی و نقصان چیزی از سند و چه به‌صورت تغییر و تبدیل برخی حروف و نقطه در نام راوی باشد؛ همچنین باید توجه داشت که بیشترین نوع تصحیف، تصحیفی است که در اسامی راویان صورت گرفته است؛ (أخبار المصحفین، ص 33).

[243]. مراد از تصحیف در متن تغییراتی است که سبب تغییر در معنا و مفهوم روایت می‌شود؛ مانند لفظ «شیئا» به‌جای «سـتّا» در حدیث نبوی «مَنْ صَامَ رَمَضَانَ وَ أَتْبَعَهُ سِتّاً مِن شَوّال» که در منابع اهل‌سنت تصحیف شده است؛ (ر.ک: صحیح المسلم، ج 1، ص 822، ح 1164، باب 39؛ سنن أبی داود، ج 2، ص 324، ح 2433؛ سنن أبی ماجة، ج 1، ص 547، ح 1716، باب 33) و یا تصحیف «الحجامه» به‌جای «الجمعه» در گزارش کلینی «... عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: إِذَا اغْتَسَلْتَ بَعْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ أَجْزَأَكَ غُسْلُكَ ذَلِكَ لِلْجَنَابَةِ وَ الْحِجَامَة»؛ (الکافی، ج 4، ص 529، ح 7).

[244]. ر.ک: الرعایة، ص 110؛ مقباس الهدایة، ج 1، ص 237.