زماني و مكاني است، ولي از جهت انتساب به مخلوقات مادي و تدريجي و زمانمند، متصف به اين‌گونه حدود و قيود مي‌شود. پس منافاتي ندارد كه ايجاد الهي «دفعي» و بدون زمان باشد، اما وجود مخلوق، تدريجي و زماني باشد (دقت شود).

بدين‌ترتيب، سلسله‌اي از صفات فعليه به‌دست مي‌آيد كه در رأس آنها علم، و سپس اراده، و سپس قضا، و سپس ايجاد (امضا) قرار دارد، و مي‌توان جايگاه «اذن» و «مشيت» را بين علم و اراده در نظر گرفت، چنان‌كه مي‌توان «تقدير» را بين اراده و قضا گنجانيد، همان‌گونه كه در روايات شريفه وارد شده است؛ و مي‌افزاييم كه تعيين اجل (حد زماني) نيز جزء تقدير محسوب مي‌شود.

اكنون با توجه به اينكه ايجاد حقيقي مخصوص خداي متعالي است و وجود هر موجودي نهايتاً مستند به او مي‌باشد، نتيجه مي‌گيريم كه همه چيز (حتي افعال اختياري انسان‌ها) مشمول تقدير و قضاي الهي خواهد بود. در اينجاست كه اشكال اصلي رخ مي‌نمايد، يعني چگونه مي‌توان بين قضا و قدر و بين اختيار انسان جمع كرد؟

اشكال در كيفيت جمع بين قضا و قدر الهي و اختيار انساني، همان اشكالي است كه با شدت بيشتري در توحيد افعالي به‌معناي توحيد در افاضهٔ وجود پيش مي‌آيد و در درس شصت و چهارم به دفع آن پرداختيم.

حاصل جواب ازاين اشكال آن است كه استنادفعل­به فاعل قريب­ومباشروبه خداي متعالي،دردوسطح­است وفاعليت الهي درطول فاعليت انسان قرارداردوچنان نيست كه كارهايي كه ازانسان سرمي‌زنديابايدمستندبه اوباشدويامستندبه خداي­متعالي، بلكه اين كارها در عين حال كه مستند به اراده و اختيار انسان است، در سطح بالاتري مستند به خداي متعالي مي‌باشد و اگر ارادهٔ الهي تعلق نگيرد، نه انساني هست و نه علم و قدرتي، و نه اراده و اختياري، و نه كار و نتيجهٔ كاري، و وجود همگي آنها نسبت به