3. قسم خداوند به نفس لوّامه، درباره حقّانيّت معاد:

وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ أَ يَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ‌ بَلى‌ قادِرِينَ عَلى‌ أَنْ نُسَوِّيَ بَنانَهُ.

قيامت (75) 2-/ 4

نفس لوّامه در قيامت‌

4. انسان، ملامت‌كننده خود در قيامت:

وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ [1].

قيامت (75) 2

5. فريب خوردن انسان از شيطان و اطاعت از او، سزاوار سرنوشتى ملامت‌انگيز در قيامت:

وَ قالَ الشَّيْطانُ لَمَّا قُضِيَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ‌ ... إِلَّا أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي فَلا تَلُومُونِي وَ لُومُوا أَنْفُسَكُمْ‌ ....

ابراهيم (14) 22

6. ملامت كردن خود به جهت مقصّر بودن در گمراهى خويش، پاسخ شيطان در مقابل ملامت وى از سوى پيروانش:

وَ قالَ الشَّيْطانُ لَمَّا قُضِيَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِ‌ ... إِلَّا أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي فَلا تَلُومُونِي وَ لُومُوا أَنْفُسَكُمْ‌ [2] ...

ابراهيم (14) 22

نفس مطمئنّه‌

نفس ناطقه را به اعتبار اينكه متجلّى به فضايل و خالى از رذايل است و با مقتضيّات شهوات در معارضه است، مطمئنّه مى‌گويند. نفس مطمئنّه تارك هواى نفسانى و لذّات فانيه دنيا است و راضيه و مرضيّه مى‌باشد و با نور دل نورانيّت آن كامل مى‌گردد، به‌گونه‌اى كه صفات ناپسند را رها مى‌كند و به اخلاق پسنديده متخلّق مى‌شود و به جهت آرامش و سكون آن به حق‌ [3] و بر اثر ايمان‌ [4] نفس مطمئنّه ناميده مى‌شود.

آثار نفس مطمئنّه‌

1. رضايت از خدا

1. نفس مطمئنّه داراى مقام خشنودى از خداوند:

يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلى‌ رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً فَادْخُلِي فِي عِبادِي‌ وَ ادْخُلِي جَنَّتِي.

فجر (89) 27-/ 30

2. رضايت خدا

2. نفس مطمئنّه برخوردارى از خشنودى و رضايت خداوند:

يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلى‌ رَبِّكِ‌

[1] . عطاء از ابن‌عبّاس نقل كرده است: نفس لوّامه نفس بسيار ملامت‌كننده است و هيچ نفسى نيست [خوب يا بد] مگر آنكه صاحب خود را در قيامت ملامت و توبيخ مى‌كند. اگر كار خوب كرده باشد مى‌گويد: چرا زياد نكردى و اگر كار بد كرده باشد مى‌گويد: اى كاش نكرده بودم. (مجمع‌البيان، ج 9-/ 10، ص 598؛ التفسير الكبير، ج 11، ص 730)

[2] . از ابن‌عبّاس و حسن نقل شده: «لمّا قضى الامر» يعنى بعد از پايان حسابرسى اعمال در قيامت، اهل بهشت به سوى بهشت و اهل جهنّم به سوى جهنّم رهسپار مى‌شوند. (مجمع‌البيان، ج 5-/ 6، ص 478)

[3] . فرهنگ اصطلاحات عرفانى، ابن‌عربى، ص 768؛ مبانى عرفان و احوال عارفان، ص 869؛ شرح شطحيّات، روزبهان، ص 340

[4] . مجمع‌البيان، ج 9-/ 10، ص 742