درست عمل نكنند آن را ندانند، عنه (عليه السلام): «من عمل بما علم ورّثه اللّه علم ما لم يعلم» [1].

علم قيام آن است كه: بنده در جميع حركات و سكنات ظاهره و باطنه حق سبحانه را بر خود قائم و مطلع داند أَ فَمَنْ هُوَ قٰائِمٌ [2] و كُلِّ نَفْسٍ بِمٰا كَسَبَتْ [3] و وَ لَذِكْرُ اللّٰهِ أَكْبَرُ [4]، چنانكه بعضى از مفسّرين فرمودهاند [5].

علم حال: دوام ملاحظۀ دل و مطالعۀ سرّ آن حال را كه ميان بنده و خدا هست [6].

علم ضرورت روحى و قلبى: شهود حق سبحانه و مطالعۀ صفات و افعال اوست كه بقاى حيات و قوام او هر دو بدان متعلّق است، چنانكه ضرورت نفس و قلّت أكل و شرب است [7].

علم سعت: هرگاه اخلاق مبدّل شود [8] و به جاى متابعت هوى متابعت خدا پديد آيد بعضى از حظوظ او حقوق او گردد و او را از مضيّق ضرورت به فضاى سعت راه دهد و اين مرتبه را سعت خوانند.

شيخ عارف جنيد در اين مقام گفته: أنا الآن محتاج إلى النكاح كما أنا محتاج إلى الطعام [9].

و چون كسى واصل شود به قرب حقّ تعالى فائز گردد، جميع تكاليف از

[1] بحار الانوار: 75/ 189 (با اندكى اختلاف).

[2] رعد (13): 33.

[3] مدثر (74): 38.

[4] عنكبوت (29): 45.

[5] در مظانّش نيافتيم.

[6] مصباح الهدايه و مفتاح الكفايه: 67.

[7] مصباح الهدايه و مفتاح الكفايه: 71.

[8] الف، ب: گردد.

[9] مصباح الهدايه و مفتاح الكفايه: 73.