او چيزى نيست، و در صورت تصدّق يا ردّ مظالم اگر اتفاقا صاحب مال ظاهر شود، أظهر آن است كه بر آن شخص چيزى لازم نمىآيد، و اگر صاحب را راضى كند احوط خواهد بود، و اللّه العالم.

سؤال قكج [123]:

كمترينان؛ همشيرۀ مادرى داريم كه صبيّۀ مرحوم قارچقاى بيك مىباشد و بعد از فوت او [1] پدر كمترينان زوجۀ او را به عقد خود درآورده است- كه والدۀ كمترينان باشد- و از قارچقاى دو دختر و دو پسر بجا مانده بود و در حيات والدهام دو پسر و يك دختر فوت شده بدون آنكه پسرها زن گرفته، يا دختر شوهر كرده باشد و ملكى از قارچقاى مانده است، استدعا آنكه از اين ملك حصّۀ كمترينان را- كه دو برادريم و همشيره- از هم سوا نمايند؟

جواب:

ملك مذكور [2] را سه حصّه كنند [3] و يك حصّه را به همشيره دهند و هر يك از برادرها نيز يك حصّه بردارند [4] و چون در ثمن زوجه خلاف عظيم

[1] ه: قارچقاى.

[2] الف: مذبور.

[3] الف: نمايند.

[4] براى تقسيم اين مال دو راه وجود داشت:

الف: جدا كردن سهم دختر از مال پدرش «قارچقاى» و نيز ثمن مادرش و بقيه مال را پس از مرگ مادر- بعلاوۀ ثمن- بين دو برادر و يك خواهر بر طبق «لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ»* تقسيم كنند.

ب: كل مال را يك جا تقسيم كنند و سپس به ثمن مادر بپردازند.

مصنف راه دوم را برگزيد، و محاسبات را ذهنى انجام داده، و خلاصۀ آن را بيان كرده است، و همانطورى كه از آخر جواب روشن مىشود، مبناى محاسبه را 240 فرض كرده است. بدين جهت ما هم بر طبق اين محاسبه سهام را تفكيك مىكنيم از اين قرار:

قارچقاى 2 پسر و دو دختر داشته بنابراين 240 را تقسيم بر 6 كرده و سهم هر يك را معين مىنمائيم: سهم هر خواهر 40 6/ 240

سهم هر برادر 80 2* 40

حصۀ دو برادر و يك خواهر كه فوت نمودهاند به مادر و زوجۀ قارچقاى مىرسد. بنابراين سهم مادر بدون محاسبه يك هشتم- 200 تومان- مىشود:

200 40+ 80+ 80

سهم دختر زنده قارچقاى 40 200- 240

و پس از مرگ مادر اين مال (200 تومان) را بر 5 تقسيم مىنمائيم و يك سهم به خواهر و دو سهم به هر يك از برادران مادرى وى داده مىشود:

سهم خواهر 40 5/ 200

سهم هر يك از برادران 80 2* 40

سهم خواهر بعلاوۀ ارثى كه از پدرش برده مجموعا مىشود 80 40+ 40 كه معادل ثلث كل مال مىشود.

و از اين پس مؤلف مىپردازد به حصّۀ مادر كه ثمن تركه مىباشد.

لازم است قبل از توضيح كلام مؤلّف بر مبناى 240 ثمن را معين كنيم، سپس ببينيم كه خواهر چه مقدار اضافه گرفته است.

30 8/ 240

چون اين دختر و دو برادر هر كدام 80 تومان ارث بردهاند و 30 تومان سه تقسيم شده است، و به خواهر ده تومان رسيده است و حال آنكه لازم بود 30 بر 5 تقسيم شود بنابراين سهم خواهر 6 تومان مىشود و 4 تومان اضافه گرفته است. 6 5/ 30

و لازم است بدو برادر برگردد. سهم هر برادر 2 2/ 4

اكنون به عبارت مؤلف عنايت فرمائيد! «و اگر وارث نبخشيد به مصالحۀ قهريه دو خمس نصف ثمن همشيره را كه ربع عشر آن است از او استرداد نمايد» يعنى اول يك هشتم مال خواهر را جدا كنيم: 10 8/ 80

سپس يك هشتم را نصف كنيم 5 2/ 10

پس دو پنجم نصف را؛ كه 2 باشد به هر يك از برادران برمىگردانيم سهم هر يك از برادران به 82 مىرسد و سهم خواهر مىشود 76.

سپس مؤلف ورّاث را به يك احتياط استحبابى دعوت مىكند و منشأ اين احتياط را اختلاف عظيم علماء مىدانند، بنابراين خوانندگان گرامى مىتوانند كه اين منشأ اختلافات را در كتب مفصّل مثل «مفتاح الكرامه: 8/ 189 و شرح اللمعه: 8/ 172 و مسالك الافهام: 13/ 184 و 185 و ... مطالعه فرمايند.

ذيلا فقط به چند اختلاف اشاره مىشود:

الف: محروميّت از زمين و ... مخصوص زوجهاى است كه ذات الولد نباشد يا شامل ذات الولد هم مىشود.

ب: اكثر علماء محروميت را مخصوص غير ذات الولد مىدانند، و عدّۀ قليلى هم شامل هر دو.

ج: محروميّت زوجه از زمين مخصوص خانۀ مسكونى است يا شامل درختان و باغها و زمينهاى غير مسكونى هم مىشود؟

د: اگر زن را از زمين خانه و درختان و ... محروم كرديم آيا از قيمتش هم محروم مىكنيم يا نه؟

و اختلافات ديگر:

بنابراين اگر وراث بخواهند احتياط را مراعات كنند لازم است سهم مادرشان را از مال قارچقاى از يك هشتم به يك شانزدهم تقليل دهند زيرا ملك قارچقاى شامل زمين و خانه و درختان و ... مىشود و بر طبق عقيده چند تن از بزرگان زن ذات الولد هم از زمين ارث نمىبرد.

و فرض مىكنيم قيمت زمين و خانه مساوى است و وقتى قيمت زمين را از ثمن خارج كنيم باقى مانده 15 خواهد شد. قيمت خانه 15 2/ 30

قيمت زمين 15 15- 30

و بر طبق احتياط فقط قيمت خانه را به عنوان ثمن تقسيم مىنمائيم.

سهم خواهر 3 5/ 15

سهم هر يك از برادران 6 2* 3

و چون 15 تومان قبلا بين برادران و خواهر بطور مساوى تقسيم شده است و به خواهر 5 تومان داده شده بود- و حال آنكه سهمش 3 تومان بيشتر نبود- بدين جهت خواهر به هر برادر يك تومان مىپردازد.

و اما مبناى اين احتياط كه: «اگر تمام ثلث را به او بدهيد و هيچ از او نگيريد بهتر و احوط خواهد بود» اين است كه ممكن است در منزل مثلا درختانى داشت كه به عنوان ثمن محاسبه شده باشد، و طبق بعضى از اقوال نبايد محاسبه مىشد و در صورت محاسبه نشدن سهم دختر بيشتر و سهم مادر از 15 تومان هم كمتر مىباشد؛ بنابراين ممكن است سهم خواهر بر طبق اين محاسبه بيش از 5 تومان بوده و حتّى از برادران طلبكار باشد نه بدهكار بدين جهت مؤلّف فرمودند: اگر چيزى نگيريد بهتر و احوط خواهد بود.

و امّا اگر شوهر دوّم بعد از زوجهاش بميرد مؤلّف در اينجا نيز سهام را بدون ثمن محاسبه كرده، و سپس به ثمن اشاره كرده است ما براى روشن شدن فرمايش مؤلّف بهمان روش محاسبه مىكنيم.

همانطورى كه قبلا توضيح داديم اموال شوهر سابق به 6 تقسيم مىشد و بدختر يك سهم مىرسيد. سهم دختر 40 6/ 240

و پس از مرگ مادر؛ يك چهارم به شوهر داده مىشود:

200 40- 240

يك چهارم شوهر 50 4/ 200

150 5- 200

و پس از محاسبه سهم شوهر بقيه (150) بر 5 تقسيم مىشود.

سهم خواهر 30 5/ 150

سهم هر برادر 60 2* 30

پس يك چهارم پدر بين فرزندانش تقسيم مىشود.

سهم هر يك از برادران 25 2/ 50

و بعد سهام را جمع مىكنيم. سهم هر يك از برادران 85 25+ 60

سهم خواهر 70 40+ 30

سپس مؤلّف به محاسبۀ ثمن مىپردازد و مىفرمايد: «اضافۀ مذكوره عبارت است از چهار سهم و ربع از هفتاد سهم»، براى روشن شدن اين عبارت مؤلّف لازم است يك بار ديگر محاسبه با در نظر گرفتن ثمن محاسبه كنيم تا اضافه بودن چهار سهم و ربع؛ روشن شود، مبناى محاسبه به اين نحو است: ثمن مادر 30 8/ 240

210 30- 240

پس از محاسبۀ سهم مادر؛ به سهم دختر از اموال پدرش مىپردازيم:

سهم دختر 35 6/ 210

175 35- 210

پس از محاسبه سهم دختر؛ ثمن را بر 175 اضافه مىكنيم و بين وراث تقسيم مىكنيم قبل از همه به محاسبۀ سهم شوهر دوّم (ربع) مىپردازيم:

205 30/ 175

يك چهارم شوهر دوّم 25/ 51 4/ 205

و بعد؛ يك چهارم شوهر را از 205 كسر كرده بين پسران و دختر تقسيم مىكنيم:

75/ 153 25/ 51- 205

سهم دختر 75/ 30 5/ 75/ 153