و از اينجا است كه برخى گويند: وحدت واجب الوجود امرى است فطرى، و مطلبى است بديهى اوّلى، و هيچ احتياجى به دليل و برهانى ندارد.

اثبات وحدتش بدلائل چه احتياج خورشيد را نجسته كسى با چراغها و از ثمامة بن أشرس كه از رؤساء معتزله بود، از عمرو بن بحر المعروف به جاحظ نقل كردهاند كه معارف إلهيّة همه ضرورى است، و خدا آدمى را آفريد و خدا شناسى را در دل او مفطور داشته، همگى خدا را مىشناسند، و هر كه منكر او است به زبان منكر است نه به دل، و خدا كسى را تكليف به معرفت خود نكرده، بلكه آن علم را بى تكليف در ايشان آفريده، همۀ اشياء به اضطرار عارف به پروردگار و توحيد و نفى صفات زائده و شبه آن هستند.

و اين سخن گرچه بعيد است، و ليكن در اين مقام در سازش اين كلام بعدى ندارد.

به هر حال معنى من أجاب عنه فهو مشرك آن است كه هر كه خواهد جواب اين سؤال را گويد لا جرم بايدش كه فرض كند شريكى براى واجب تا تواند كه دليل تمانع و امثال آن را تقرير كند و گويد كه مفسده دارد، و يا ما به الامتياز غير ما به الاشتراك است، و تركيب و اشباه آن لازم آيد، و پس مراد آن است كه او مشرك است بحسب هذا الفرض نه در حقيقت و نفس الأمر.

كفر و ايمان قرين يكدگرند * * * هر كجا كفر نيست ايمان نيست

و معنى «من عرف التوحيد فهو ملحد» آن است كه هر كه شناخته باشد وحدت واجب الوجود را پس او ميل كرده است از باطن به حق، و خليلوار على نبيّنا و آله و (عليه السلام) از دلائل آفاقى و انفسى استدلال بر وجود و وحدت صانع تعالى شأنه العزيز كرده غيرى را با وى شريك و انباز نگرفته خواهد بود.

خليلآسا در ملك يقين زن * * * نواى لا أُحبّ الآفلين زن

فيروزآبادى گويد: إلحاد به معنى ميل كردن و عدول نمودن آمده است [1]، و در اين مقام مراد آن است كه مذكور شد، و بنا بر اين معنى «و من لم يعرف فهو

[1] قاموس فيروزآبادى 1: 335.