وجه دوّم: آن كه گويند: أنّه عزّ و جلّ أحديّ المعنىٰ، يعني منقسم نمىشود، نه در وجود و نه در عقل و نه در و هم، كذلك ربّنا جلّ و عز [1].

بعد از گزارش اين كلام درر نظام در اين مقام گوئيم: محتمل است كه مراد شبلى آن باشد كه هر كه سؤال كند از توحيد، يعني از بودن حق تعالى واحد به معنى اوّل يا دوّم، پس او نادان است، چه ندانسته است كه اطلاق واحد به اين معنى بر خداى تعالى ناروا است، و هر كه جواب گويد از توحيد به إثبات أحد هذين المعنيين، پس او مشرك است، چه واحد به اين معنى چنان كه سفارش يافت مستلزم ثانى است، و اين عين شرك است.

و هر كه شناخته باشد توحيد را به همين معنى، يعني اعتقاد كند و اذعان نمايد كه خداى تعالى واحد است به اين معنى كه گذشت، پس او ملحد است، يعنى از حق به باطل ميل كرده است، و يا شرك ورزيده و ظلم كرده است در حق او.

و هر كه نشناخته باشد توحيد را به يكى از معنيين اخيرين، پس او كافر است، چه اوّل درجه از درجات ايمان آن است كه مكلّف اعتقاد كند كه ليس كمثله شيء، و نفى كند از او تركيب ذهنى و خارجى را؛ زيرا كه تركيب على الاطلاق منافى وجوب وجود است.

و احتمال مىرود كه مرادش آن باشد كه هر كه سؤال كند از توحيد، و چون سؤال در غالب احوال مستلزم جهل است پس او جاهل است، و غرض توبيخ سائل است از اين سؤال؛ زيرا كه هر مكلّفى به حسب فطرت اصليه و قريحۀ جبليّه اگر اندك تأمّلى در ملك و ملكوت نمايد، و آثار علويّه و سفليّه را مشاهده كند، و در دلائل انفسى و آفاقى تدبّر نمايد، تواند فهميد كه صانع عالم يكى است، واو را شريكى و نظيرى و ضدّى و ندّى نيست.

هر گياهى كه از زمين رويد * * * وحده لا شريك له گويد

[1] بحار الأنوار 3: 206 207 ح 1 از كتابهاى مذكور.