فيما ينفردون به من الأحكام و النّظريّات الخلافيّة اهتماما يبدو منه أحيانا اثر العاطفة المذهبيّة، فإنّنا لا نراه مسرفا فى مجاراة هذه العاطفة، و لا حاملا على مخالفيه و مخالفى مذهبه... و مؤلّف هذا الكتاب رجل بحّاثة في مختلف العلوم، له تصانيف كثيرة تعدّ بالعشرات، و منها ما هو في موضوعات مذهبيّة شيعيّة و ممّا يلتفت النّظر أنّه عنى بتفسير القرآن الكريم عناية خاصّة حتّى جعلها أكبر همّه و أعظم مجال لهمّته. » [1] «مجمع البيان» از منابع شيخ حرّ عاملى در تأليف وسائل الشّيعة [2] و علاّمه مجلسى در تأليف بحار الأنوار [3] بوده است.

اين كتاب دوبار در ايران در دو مجلّد چاپ سنگى شده كه نخستين بسال 1268 هجرى قمرى، و دومين بسال 1302 بوده است.

اين دو چاپ بعلّت عدم، و يا لا اقل قلّت دقّت، داراى اغلاط بسيار است.

بار سوم در صيدا در پنج جلد به مدّت 24 سال چاپ شده كه نسبت به دو چاپ سابق از لحاظ صحّت و دقّت و سليقه داراى مزايائى است.

چهارمين بار در تهران در مطبعهء اسلاميّه بسالهاى 1373-1374 هجرى قمرى چاپ شده، اين چاپ به قطع و شيوه و سبك چاپ صيدا است ولى از آن جهت كه همهء اشعار را مشكول آورده. و بعلاوه پاره‌اى از آنها را در پاورقى ترجمه نموده، و گاه حواشى مفيدى بر آن افزوده، و چه بسا اغلاطى را تصحيح نموده است بر چاپ صيدا مزيّت دارد.

أخيرا قسمتى از اين كتاب در مصر بكوشش جمعيّت «دار التّقريب بين المذاهب الإسلاميّة» بطور زيبائى چاپ شده كه امتياز مهمّ اين چاپ نسبت به ساير چاپها شرح مشكلات شواهد شعرى است و در آن شرح از شواهد «مجمع البيان» استفاده شده است، اميد است اين خدمت بزرگ بنحوى مطلوب و شايسته پايان پذيرد.

18- «الكافي الشّافى» .

طبرسى اين كتاب را كه نيز در تفسير قرآن كريم است پس از تأليف تفسير كبير خود «مجمع البيان» و برخورد با تفسير نفيس كشّاف جار اللّه علاّمه زمخشرى در بين سالهاى 535 يا 537 تا 541 از اين تفسير تلخيص نمود. او خود درين باب در مقدّمهء «جوامع الجامع» گويد: «فإنّى لمّا فرغت من كتابى الكبير في التّفسير الموسوم بمجمع البيان لعلوم القرآن، ثمّ عثرت من بعد بالكتاب الكشّاف لحقائق التّنزيل لجار اللّه العلاّمة و استصلحت (هكذا في نسخة الالف، و في بقيّة النّسخ: استخلصت) من بدائع معانيه و روائع ألفاظه ما لا يلفى مثله، فى كتاب مجتمع الأطراف، و رأيت أن أسمه و أسمّيه بالكاف الشّاف (بالكافي الشّافى) فخرج الكتابان إلى الوجود» [4] .

از عبارت فوق چند امر مستفاد مى‌گردد:

1-تفسير كافى شافى پس از تفسير «مجمع البيان» تأليف شده است.

2-اين تفسير گزيده‌اى است از تفسير «كشّاف» علاّمهء زمخشرى.

3-اينكه در موقع تأليف كتاب «جوامع الجامع» تأليف تفسير «الكافي الشّافى» مانند تفسير «مجمع البيان» به پايان رسيده بوده است زيرا فرموده است: «فخرج الكتابان الى الوجود» .

4-در صورتى كه-چنانكه ظاهر است و بعدا توضيح داده خواهد شد-طبرسى بيش از سه كتاب تفسير تأليف نكرده باشد، تفسير «كافى شافى» همان تفسيرى است كه در لسان برخى از مترجمان مانند منتجب الدّين در فهرست‌ [5] و ابو على در منتهى المقال‌ [6] و مير مصطفى تفرشى در نقد الرّجال‌ [7] از آن به «الوجيز» تعبير شده است، زيرا:

اوّلا از عبارت «استصلحت (يا استخلصت) من بدائع معانيه و روائع ألفاظه و مبانيه ما لا يلفى مثله، فى كتاب مجتمع الأطراف... » بدست مى‌آيد كه تفسير «كافى شافى» گزيده و يا خلاصه‌اى است از تفسير كشّاف، در حالى كه

[1]مقدمهء مجمع البيان چاپ مصر ص 20.

[2]رجوع شود به ج 3 ص 522.

[3]رجوع شود به ج 1، ص 6.

[4]ص 2.

[5]ج 25 بحار ص 10.

[6]ص 241.

[7]ص 266. ـ