يعقوبى و ابن قتيبة در بغداد متولد و همانجا نشو و نما كردهاند [16]. اما شعراى معروف امثال «متنبى» شايد كمتر كسى است كه گذار وى به بغداد و دربار خلفا براى ثنا گفتن و صله گرفتن نيفتاده باشد اما علوم عقلى و فلسفى و رياضى و طب و باصطلاح «علوم اوائل» شالودۀ آن در اسلام در اين شهر ريخته شد، بزرگترين دانشمندان و مترجمان، از اطراف و اكناف بلاد ببغداد فراخوانده شدند و بتأليف و ترجمۀ كتب مربوط باين رشتهها پرداختند. اولين مؤسسة و مجمع علمى و يا كتابخانه رسمى به نام «بيت الحكمة» كه محل كار مترجمان و دانشمندان نامى بود در عصر هارون الرشيد در «بغداد» بوجود آمد [1] و پس از آن، كتابخانههاى ديگرى فراهم آمد كه تا عصر «شيخ طوسى» باقى بود و چنانكه خواهيم گفت مورد استفادۀ وى قرار گرفت.

براى پى بردن بموقعيت «بغداد» در آن اعصار مطالعه دو كتاب ضرورت دارد يكى فهرست ابن نديم و ديگر تاريخ بغداد: فهرست ابن نديم در سال 377 تأليف گرديده و مؤلف آن خود در بغداد بشغل كتابفروشى و «وراقى» اشتغال داشته و كتبى كه به بازار عرضه مىشده و به دست وى مىرسيده همه را فهرست كرده است و با بسيارى از دانشمندان و پيشوايان مذهبى معاصر خود مربوط و دوست بوده و احتمالا دكان وى چنانكه در عصر ما مرسوم است محل تردد و تلاقى فضلا و دوستداران كتاب بوده است اما تاريخ بغداد نوشتهى خطيب بغدادى معاصر «شيخ طوسى» است كه در تمام دوران اقامت شيخ در بغداد در اين شهر مىزيسته و

275 در بصره، صاحب سنن ابى داود. 4- ابو عيسى محمد بن عيسى ترمذى م 279 صاحب صحيح ترمذى.

5- ابو عبد الرحمن احمد بن على بن شعيب نسائى. م 303 صاحب سنن نسائى.

6- أبو عبد اللّٰه محمد بن يزيد قزوينى، م 273، صاحب سنن ابن ماجه.

[1]- در ماهيت اين محل كه آيا مدرسه يا كتابخانه و يا مركز تحقيق و تأليف و ترجمه كتب بوده اختلاف است بكتاب تاريخ علوم عقلى در اسلام نوشته آقاى دكتر صفا ص 48 مراجعة شود. بنا بنقل كتاب (خريطة بغداد) ص 254 بيت الحكمة و همچنين كتابخانۀ شاپور و دار العلم شريف رضى، همه در جانب غربى بغداد واقع بوده است. تاريخ تأسيس بيت الحكمة معلوم نيست و حتى احتمال وجود آن، پيش از هارون هم مىرود و مسلما تا عصر ابن نديم، اواخر قرن چهارم باقى بوده است. جهت تفصيل بيشتر بكتاب مذكور مراجعه كنيد.

[16]- شرح زندگى دانشمندان نامبرده در اين سطور، بتفصيل در تاريخ بغداد خطيب بغدادي آمده است.