10 - پيدا شدن خوارج و فقه و فقهاء ايشان از قضايايى مهم كه در اواخر « عهد صحابه » يعنى در زمان خلافت على عليه السّلام [1] بر اثر جنگهاى داخلى و شايد به دسائس معاويه و نيرنگ عمرو عاص به وسيلهء ايادى و جواسيس ايشان پديد آمده قضيهء خوارج مىباشد .
تشريح علل پيدا شدن اين مذهب و چگونگى آن و سير و تطوّر آن و ترجمهء رجال متنسّك و متقشّف و از خود گذشتهء آنان ( بويژه كسانى كه در دورهء بنى اميّه خروج كرده‌اند ) [2] و توضيح نتائج و خيمه و عواقب سوء آن و بالجمله تشريح همه شئونى كه

[1] برخى مبدأ پيدا شدن خوارج را از زمان عثمان دانسته و مخالفان و قاتلان او را سر سلسلهء خوارج بشمار گرفته‌اند . اين مطلب اگر از جنبهء لغوى ( اطلاق خوارج ) درست باشد از جنبهء ظهور عرفى كه شايد به وضع و اصطلاح خاص ، استناد داشته باشد درست نيست چه بحسب عرف ، عنوان « خوارج » بر كسانى اختصاص يافته كه از زمان على ( ع ) پيدا شده و شعار خاص براى خود « لا حكم الَّا للَّه » قرار داده و به مناسبت اين كه جان خويش را در راه رضاى خدا داده و خويشتن را از مصاديق آيه شريفه * ( وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَه ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّه معرفى نموده بعنوان « شراة » كه جمع « شارى » مىباشد ، اشتهار يافته‌اند و به مناسبت اين كه در آغاز كار از سپاه على ( ع ) جدا شده و به « حروراء » كه ديهى در نيم فرسنگى كوفه بوده رفته‌اند به نام « حروريّه » خوانده شده‌اند .
[2] شجاعت و شهامت و تنسّك و تقشّف برخى از مردان بلكه برخى از زنان ايشان چنان كه از شرح حال شبيب و زنش غزاله دانسته مىشود در تاريخ ، كم نظير و بلكه بىنظير بوده است . قضاياى معاريف آنان در شجاعت و شهامت به جاى خود اشخاص عادى ايشان نيز عجيب بوده‌اند . ابن ابى الحديد از ابو عبيده ، معمر بن مثنى چنين آورده : « طعن واحد من الخوارج يوم النهروان فمشى فى الرّمح و هو شاهر سيفه إلى ان وصل إلى طاعنه فضربه فقتله ! و هو يقرأ : « وَعَجِلْتُ إِلَيْكَ رَبِّ لِتَرْضى » ! در ميان ايشان زنانى مانند غزاله زن شبيب شيبانى بوده‌اند كه به دلاورى و شجاعت و تمسّك به معتقدات نه تنها از ديگر زنان امتياز مىداشته بلكه در ميان مردان هم نظير آنان كم يافت مىشود از آن جمله است امّ حكيم . ابو الفرج اصفهانى ، بنقل ابن ابى الحديد ، در بارهء وى چنين آورده است : « انّ امرأة من الخوارج كانت مع قطرى بن الفجاءة يقال لها : امّ حكيم . و كانت من اشجع الناس و اجملهم وجها و احسنهم بالدّين تمسّكا . و خطبها جماعة من الخوارج فردّتهم و لم تجبهم . فاخبر من شاهدها فى الحرب انّها كانت تحمل على الناس و ترتجز فتقول : < شعر > احمل رأسا قد سئمت حمله و قد مللت دهنه و غسله الا فتى يحمل عنّى ثقله ؟ ! < / شعر > و الخوارج يفدونها بالآباء و الامّهات فما رأينا قبلها و لا بعدها مثلها »