علاوه بر ابن مقفع موسى و يوسف پسران خالد به كار ترجمه از فارسى به غربى اشتغال داشتند ديگر على بن زيار، حسين بن سهل، جبلة بن سالم، و برامكه و عثمان بن قاسم، عيسى كردى، زادويه بن شاهويه اصفهانى، محمد بن بهرام بن مطيار اصفهانى، بهرام بن مردانشاه، مؤبد شهر شاپور از شهرستان فارس و عمر بن فرخان همه از مترجمان فارسى به عربى ميباشند، زيج شهريارى را على بن زياد و سيره الفرس يا خداينامه را اسحاق بن يزيد از فارسى بعربى ترجمه كردند.

(رجوع شود به فهرست ابن نديم ص 446).

توجه كامل به نقل و ترجمه از زبانهاى مختلف بعربى از عهد مأمون شروع شد عده از وزراى ايرانى در اين راه به خلفاى عباسى كمك‌هاى فراوان كردند از جمله آل برمك بودند.

از اين خاندان يحيى بن خالد وزير هارون الرشيد و پسرانش فضل و جعفر و برادر يحيى محمد بن خالد همواره علما و فضلا را مورد لطف قرار ميدادند و همين‌ها بودند كه دانشمندان بزرگى را چون آل بختيشوع نوازش كردند و بكارهاى علمى تشويق كردند.

(رجوع شود به تاريخ علوم عقلى ص 45- 46.) از جمله كتابهائى كه بفرمان آل برمك بعربى نقل شد كتاب المجسطى است كه يحيى بن خالد جماعتى را به نقل اين كتاب گماشت، بنى موسى بن شاكر منجم چنانكه اشارت رفت در اين راه خدمات ارزنده كردند.

موسى بن شاكر سه پسر داشت بنام محمد، احمد و حسن كه در علوم هندسى و نجوم و منطق و حساب وارد بودند و در نقل و ترجمه خدماتى كردند و بديگران مانند حنين بن اسحاق، حبيش ابن الحسن و ثابت بن قر، مال فراوان دادند تا به نقل و ترجمه علوم اشغال يابند و كتبى را از زبانهاى يونانى و جز آن بعربى نقل كنند.

(رجوع شود به تاريخ علوم عقلى ص 47 و فهرست ابن نديم ص 44.) خاندان بختيشوع چنانكه اشاره شد از عيسويان نسطورى ايرانى بودند كه در اوائل عهد خلفاى عباسى رياست بيمارستان گنديشاپور را بعهده داشتند كه جورجيس پسر بختيشوع رئيس بيمارستان بدستور منصور خليفه عباسى (136- 158) به بغداد رفت و به كار ترجمه از يونانى بعربى پرداخت.

(رجوع شود به تاريخ علوم عقلى ص 52.) ابن مقفع چنانكه اشاره شد از مترجمين قرن دوم هجرى است وى زبان پهلوى ميدانست و عربى را نيز بخوبى فرا گرفت وى آشنائى كامل به علوم منطقى و عقلى داشت و از همين رو در كار نقل و ترجمه خدمتهاى ارزنده بعالم اسلام كرد در ادب و ادبيات نيز وقوف كامل داشت.

علم كلام‌

در باب كلام و مؤسسان آن مقالتى جداگانه نوشتم و تحت عنوان سهم ايرانيان‌