بدنى و نفسانى از اسباب فاعلى، خواب و بيدارى، انتقالات سنى‌ [1] و تفاوت در سن، و تفاوت در جنسيّت، شغل و حرفه‌ [2] و عادت‌ها [3] و هر آنچه با بدن انسان تماس پيدا مى‌كند كه شامل عوامل سازگار با طبيعت بدن و عوامل ناسازگار با آن است‌ [4].

3. سبب صورى‌

اسباب صورى تندرستى و بيمارى، عبارتند از مزاج‌ها و قوايى كه پس از مزاج به وجود مى‌آيند، و تركيب‌ها (تركيب اعضاى بدن).

4. سبب غايى‌

اسباب غايى تندرستى و بيمارى، افعال‌ [5] مى‌باشند و در شناخت افعال، شناخت قوا [6] و همچنين شناخت ارواحِ‌ [7] حمل كننده قوا، لازم است چنانچه در مباحث آينده روشن خواهيم كرد.

پس آنچه گذشت، موضوعات دانش و فن پزشكى است كه پيرامون بدن انسان از اين منظر كه چگونه در تندرستى به سر برد و چگونه بيمار مى‌شود، ولى به جهت تتميم بحث پيرامون حفظ تندرستى و بهبودى بيمارى، بايد از موضوعات ديگرى نيز (كه به نوعى با موضوع تندرستى و بيمارى ارتباط دارد) سخن به ميان آورد. [8]

[1] تغيير سنى انتقال از سنى به سن ديگر كه سبب فاعلى براى تندرستى و بيمارى است؛ مثلًا انتقال از سن كودكى، سبب درمان بيمارى صرع در آنان مى‌گردد.

[2] حرفه مانند: آهنگرى كه سبب نوعى تغيير در مزاج شخص مى‌گردد (به گرمى و خشكى گرايش مى‌يابد).

[3] عادت‌ها تأثير شگفتى در مزاج انسان دارد تا آنجا كه ممكن است تحت تأثير عادات، اشخاص با مزاج يكسان از خود واكنش‌هاى متفاوتى نشان دهند؛ مثلًا سه جوان با مزاج گرم، نفر اول به خوردن گرمى عادت دارد، و نفر دوم به خوردن سردى، و نفر سوم عادتى متوسط، اين سه فرد با خوردن گرمى سه واكنش متفاوت از خود بروز مى‌دهند نفر اول احساس بدى نمى‌كند، نفر دوم احساس ناخوشايندى مى‌كند، و نفر سوم احساس بد كمترى دارد. (گزيده از شرح آملى، ص 24)

[4] مانند: ماساژ و استحمام و يا ضماد گذاردن و ....

[5] افعال، آنچه از بدن صادر شود مانند: هضم، دفع، جذب و ....

[6] قوا، به نيروهاى فعال در بدن اطلاق مى‌گردد؛ مانند: قوه هاضمه، دافعه، جاذبه و ....

[7] روح، آنچه قوا را به اعضاى گوناگون بدن حمل مى‌كند.

[8] شيخ الرئيس در كتاب كليات در دو موضع (فن دوم و فن سوم) به دو اعتبار شش امر حياتى را موضوع مباحث طبى قرار داده است. در فن دوم به اعتبار نظرى بيان خواص و خصوصيات و در فن سوم به اعتبار عملى، بيان تدبير و شيوه تصرف در آنها.