1. سبب مادى‌

اسباب مادى براى تندرستى و بيمارى، به چيزهايى اطلاق مى‌شود كه تندرستى و بيمارى در بستر آنها عينيت مى‌يابد و نزديك‌ترين سبب مادى آن، عضو و روح است‌

(كه بدون هيچ واسطه، موضوع تحقق تندرستى و بيمارى مى‌باشد) و دورترين سبب‌هاى مادى، اخلاط [1] و از آن دورتر عناصر مى‌باشند.

موضوعيت «اخلاط و عناصر» براى تندرستى و بيمارى به اعتبار تركيب آنها است، هر چند با استحاله نيز همراه باشد [2]) زيرا اگر تركيب و استحاله به اعضاى بدن، حاصل نشود، سبب مادى براى تندرستى و بيمارى نخواهد بود). هرچه اين گونه (يعنى با تركيب و استحاله)، وضع شود در نهايت به نوعى يگانگى كشانده مى‌گردد و آن يگانگى و وحدت در اين جايگاه (تندرستى و بيمارى) كه آن كثرت بدان ملحق مى‌گردد مزاج يا هيأت است.

بنا بر اين، مزاج، مقوله‌اى است به اعتبار استحاله و هيأت مقوله‌اى است به اعتبار تركيب‌ [3].

2. سبب فاعلى‌

اسباب فاعلى براى تندرستى و بيمارى، تمامى عوامل تأثير گذار بر بدن انسان، شامل تغييردهنده حالات بدن، يا نگهدارنده آن مى‌باشد، اين اسباب عبارتند از:

هوا و متعلقات آن‌ [4]، غذاها و آب‌ها و نوشيدنى‌ها و متعلقات آن‌ [5]، استفراغ و احتباس‌ [6]، سرزمين‌ها و اماكن مسكونى و متعلقات آن، حركت‌هاى بدنى و نفسانى، سكون و آرامش‌

[1] منظور از اخلاط در اينجا همه رطوبات بدن است تا شامل رطوبات ثانوى نيز گردد.

[2] موضوعيت يك چيز سه گونه تصور مى‌شود: 1. گاه به صرف تركيب است و اجزاى تركيب به صورت‌هاى نوعى خود باقى مى‌باشند مانند: تركيب خاك و گچ و تركيب بدن از اعضاى آن. 2- استحاله از نوعى به نوع ديگر بدون تركيب مانند اين كه چوب خاكستر گردد و مثال طبيعى آن نبات به خلط تبديل گردد. 3. تركيب استحالى؛ مواد با هم تركيب شوند بطورى كه صورت‌هاى نوعى خود را از دست داده و به صورت جديدى تبديل گردند؛ مثال صناعى، سكنجبين از تركيب سركه و عسل و مثال طبيعى آن، تركيب عضو از اخلاط چنان كه در متن گفته شد.

[3] مثل تركيب اعضاى آلى بدن از اعضاى يكسان و تركيب بدن از اعضاى آلى.

[4] متعلقات هوا، شامل تغييرات فصلى، خاك، باد، كوه، دريا، شمالى و جنوبى بودن يا تغييرات غير طبيعى؛ مانند هواى وبايى.

[5] شامل ترتيب بين غذا، و آب‌هاى معدنى، و شور ....

[6] استفراغ، تخليه مواد آسيب رسان از بدن شامل: اسهال، ادرار، قى، عرق و فصد، و احتباس، نگهدارى مواد مفيد در بدن است.