شود؛ و محمول بالذات، محمولى است كه در عروض بر موضوع نياز به وساطت چيز ديگر نداشته باشد.

عده‌اى در بحث از «واسطه در عروض» با آوردن مثال «كشتى و شخص» گفته‌اند كه: «در اين‌جا مى‌گوييم كه واسطه‌ى در عروض در كار آمده است، و گاهى وقت‌ها هم مى‌گويند «حيثيّت تقييديّه».

(استاد مطهرّى، مرتضى، شرح مبسوط منظومه (1)، انتشارات حكمت، چاپ ششم، 1369، صص 89- 90). امّا يكى دانستن حيثيّت تقييّديه با واسطه در عروض، وجه صحيحى ندارد. زيرا در واسطه در عروض محمول بر موضوع حمل مى‌شود چون قبل از آن بر چيزى ديگرى كه با موضوع نسبتى دارد حمل مى‌شود: فرض كنيم: «الف» با «ب» نسبتى دارد (و شيخ مى‌گويد اين نسبت دو جور است: (1) از هم جدا باشند ولى نسبت داشته باشند، مثل كشتى و كسى كه در كشتى نشسته است، و (2) از هم جدا نباشند، مثل خوشه‌ى انگور و درخت انگور؛ پاراگراف 492 و يادداشت شماره‌ى 420.) و «ج» بر «الف» حمل مى‌شود چون قبل از آن بر «ب» حمل مى‌شود. اين واسطه در عروض است، ولى به‌هرحال «ج» بر خود «ب» حمل مى‌شود. امّا در حيثيّت تقييديه محمول بر خود موضوع حمل نمى‌شود بلكه بر «موضوع به علاوه‌ى يك قيد» حمل مى‌شود، و آن قيد جزء موضوع قضيّه محسوب مى‌شود و در قضيه ظاهر مى‌گردد. فرض كنيم «ج» محمول است؛ و «ب» موضوع و «الف» قيد موضوع است، در اين‌جا «ج» نه بر خود «ب»، بلكه بر «ب+ الف» حمل مى‌شود. بنابراين اگرچه گفتيم حيثيّت تعليليه همان واسطه در ثبوت است، با اين‌حال حيثيّت تقييديّه غير از واسطه عروض است.

پس اين بحث، بحث تفكيك بين محمول بالذّات و محمول بالعرض است، به اصطلاح دوّم. طبق اين اصطلاح، محمول بالذّات بر موضوع خود به خاطر خود موضوع حمل مى‌شود. امّا محمول بالعرض بر موضوع خود از آن جهت حمل مى‌شود كه قبل از آن بر چيزى غير از آن حمل مى‌شود. محمول بالذّات به اين معنى با حيثيّت تعليليه و واسطه در ثبوت مى‌تواند بيان شود، ولى محمول بالعرض، همان واسطه در عروض است و با حيثيّت تقييديّه نمى‌سازد.

(420) - روشن است كه در واسطه در عروض، دو موضوع داريم: موضوع حقيقى، و موضوع مجازى. در مثال كشتى و انسان، و در مثال درخت انگور، كشتى و خوشه‌هاى انگور، موضوعات اصلى، و انسان و درخت انگور موضوعات مجازى‌اند. ابن سينا مى‌گويد گاهى موضوع اصلى و موضوع مجازى باهم متصلّ‌اند، مانند: درخت انگور و خوشه‌ى انگور؛ و گاهى اين دو از هم جدا هستند، مانند: كشتى و انسان.

(421) - اين اصطلاح سوّم حمل و محمول بالذّات و بالعرض است: هرگاه محمول از موضوع خود اعمّ باشد، محمول بالذات است، و هرگاه موضوع از محمول اعمّ باشد، آن محمول، محمول بالعرض ناميده مى‌شود. بنابراين اصطلاح، «وجود» در تمام قضاياى فلسفى محمول بالعرض است، زيرا «وجود» بر هر موضوعى حمل شود، اعمّ از آن موضوع است.

(422) - اين اصطلاح چهارم محمول بالذّات و محول بالعرض است. شايد بسيارى از خوانندگان عزيز بين اين اصطلاح و اصطلاح دوم- كه در يادداشت شماره‌ى 419 و متن مربوط به آن توضيح داده شد- خلط كنند. فرق اين دو اصطلاح اين است كه در اصطلاح دوّم ملاك، اولويّت حمل است و در اين اصطلاح‌