هو علة لوجوده للموضوع. و السالب كيف يكون فقدانه للوسط، ليت شعرى! فقال إنه كما أن الموجبة قد تكون بغير وسط- أى بحيث لا يقتضى حمل محموله على موضوعه شيئا متوسطا يقطع مجاورتهما، فيكون هو أولا للموضوع، و المحمول له أولا ثم للموضوع؛ فكذلك السالبة قد تكون بغير انقطاع، أى بحيث لا يكون الحكم بسلب محمولها عن موضوعها مقتضيا شيئا آخر عنه يسلب محموله أولا و هو موجود للموضوع؛ و لأن السلب الكلى منعكس، و خصوصا فى الضروريات لذاتيات: فمتى وجد لأحد الحدين شى‌ء محمول عليه ليس على الآخر، و إن لم يكن أو لم يسبق أولا إلى الذهن وجود شى‌ء للآخر محمول عليه ليس للأول، أو كان يوجد لكل واحد منهما شى‌ء يخصه أو أشياء فيكون فى كل رتبة شى‌ء أو أشياء خاصة تساوى ذلك الحد، كانت الرتبتان متنافيتين ليس فى إحداهما شى‌ء يدخل فى جملة الأخرى، فإن المحمول على أحدهما يمكن أن يجعل حدا أوسط، فيكون سلبهما أيّهما شئت عن الآخر بقياس.

(433) گويى كسى بر معلم اوّل در اين مورد، وقتى معلم اوّل گفته است كه تحليل قياس‌ها در دو شكل ديگر به مقدمات بى‌وسط، از طريق شكل اول صورت مى‌گيرد، ايراد گرفته و گفته است: چگونه در سالبه تحليل به مقدمات بى‌وسط 358 صورت مى‌گيرد، زيرا يكى از مقدماتى كه به سالبه منتهى مى‌شود لابد سالبه است، 359 پس چگونه به سالبه‌ى بى‌وسط منتهى مى‌شوند، و اساسا چگونه مى‌توان سالبه‌ى بى‌وسط داشت؟ در قضيه‌ى موجبه‌اى كه وسط ندارد، ممكن نيست كه محمول آن اولا بر چيزى ثابت باشد كه آن چيز علت ثبوت محمول بر موضوع خود است. و كاش مى‌دانستم كه چگونه قضيه‌ى سالبه، بى‌وسط مى‌باشد! [معلم اول‌] در جواب مى‌گويد: همان‌طور كه گاهى موجبه بى‌وسط است- يعنى به‌گونه‌اى است كه حمل محمولش بر موضوعش اقتضاى چيز ديگرى را كه مجاورت آن‌ها را قطع كند، ندارد، تا اين‌كه آن چيز ابتداء بر موضوع ثابت باشد، و محمول قضيه اول بر آن چيز و سپس بر موضوع قضيه ثابت شود؛ همين‌طور سالبه نيز گاهى بدون وسط است، يعنى به‌گونه‌اى است كه حكم به سلب محمول آن از موضوع آن چيز ديگرى را اقتضا ندارد كه محمول آن اولا از آن چيز سلب شود و آن چيز براى موضوع ثابت باشد؛ زيرا سلب كلى قابل انعكاس است، 360 خصوصا در ضروريات ذاتيات: بنابراين هرگاه بر يكى از دو حد قضيه چيزى حمل شود كه بر ديگرى حمل نمى‌شود، و وجود آن چيز سوم، كه بر حدّ اول محمول نيست و بر حدّ دوّم محمول است، يا فى الواقع نباشد يا اولا به ذهن خطور نكند، و يا اين‌كه بر هريك از آن دو حد چيز يا چيزهايى ثابت باشد كه مختصّ آن بوده و با آن حدّ مساوى باشد در اين صورت آن دو حد نسبت به هم‌