اختصاص دارند، و ذات شى‌ء يا جنس ذات آن از اين اعراض خالى نيست چه به نحو مطلق، مثل تساوى زواياى سه‌گانه‌ى مثلث با دو قائمه و چه به نحو مقابله به اين صورت كه موضوع از آن عرض يا از مقابل آن خالى نباشد، و مقابل آن يا برحسب تقابل تضاد است و يا برحسب عدم خاص آن‌ 186، مثل خط كه يا مستقيم است يا منحنى، و عدد يا زود ج است و يا فرد، و قضيه‌ى منطقى كه يا موجبه است يا سالبه.

(193) فإذا اجتمع فى هذه العوارض أن كان الموضوع لا يخلو عنها بأحد الوجهين المذكورين، و كانت ليست لغير الموضوع أو جنسه، كانت مناسبة لذاته. فلو كان الموضوع لا يخلو عنها، و لكن توجد لغيره من أشياء غريبة من ذاته أو جنسه- مثل السواد للغراب- لما كانت ذاتية له بوجه: إذ كانت لا تتعلق بذاته و لا بذات ما يقومه و لا ذات الشى‌ء تتقوم بها. و لو كان الموضوع يخلو عنها لا إلى مقابل مثلها، بل إلى سلب فقط، لكان ذات الموضوع لا يقتضيها فى المقارنة و لا فى التقوم بها. فأما إذا كانت من الأمور اللاحقة للموضوع، التى تقتضيها ذاته، و اختصت بجنسه و لزمته مطلقا، أو على التقابل، صارت تستحقّ أن تسمى أعراضا ذاتية.

(193) پس هرگاه موضوع به يكى از وجه مذكور از اين عوارض خالى نباشد و اين عوارض به غير اين موضوع يا جنس آن، حاصل نباشد، اين عوارض مناسب ذات آن موضوع خواهند بود. اگر موضوع خالى از اين عوارض نباشد اما اين عوارض براى غير موضوع و اشياء بيگانه از ذات و جنس موضوع حاصل باشند- مانند سياهى براى كلاغ- در اين صورت به يك لحاظ ذاتى موضوع نخواهند بود: زيرا نه به ذات موضوع و نه به ذات مقوّم موضوع تعلق ندارند و نه ذات موضوع بر آن‌ها قوام دارد. و اگر موضوع از اين عوارض خالى باشد به نحوى كه مقابل آن‌ها را هم نداشته باشد، بلكه اين عوارض به نحو بسيط از آن سلب شوند، در اين صورت ذات موضوع مقارنت آن‌ها و قوام بر آن‌ها را اقتضا نمى‌كند. اما هرگاه امور لاحق بر موضوع، مقتضاى ذات موضوع بوده و به جنس موضوع اختصاصى داشته باشند و مطلقا يا به نحو تقابل لازمه‌ى ذات موضوع باشند، در اين صورت استحقاق خواهند يافت كه اعراض ذاتى ناميده شوند. 187

(194) و نقول: إن الأشياء الموجودة فى موضوع موضوع للصناعات- لست أعنى فى موضوع موضوع للمسائل، أعنى التى وجودها أن تكون فيه- هى التى تعرض لذلك‌