لبنان و فلسطين) با سرعتى كم نظير صورت گرفت ولى در ايران كه زبان مردم آريائى بود، عربى با قدرت بسط و تأثير و تسلط خود و تقدّم فتح ايران بر ديگر كشورها و كثرت عدد مهاجران تازى‌نژاد در شهرهاى ايران و غلبه دين اسلام بر مذاهب مزدائى و حمايت دولت حاكم، نتوانست تفوّق و قوّت جاذبه خود را قطعا پايدار و ثابت كند.

در نقاطى كه مانند ما وراء النهر و خراسان از مركز خلافت اسلامى دور بود يا در ولايتهاى ساحلى درياى خزر كه وجود رشته كوههاى البرز و دشوارى راهها مردم را نسبة از قدرت و سلطه مستمر عرب مصون و محفوظ ميداشت، موبدان زرتشتى و فرزانگان و دانايان و اسپهبدان و بزرگزادگان و اصحاب بيوتات قديم با دلبستگى و شور و شوق بحفظ زبان و كيش و فرهنگ و آئين‌ها و داستانهاى ملى خود مى‌كوشيدند و جنبش‌هاى دينى و شورش‌هاى سياسى و نهضت‌هاى اجتماعى تمايلات استقلال‌طلبى و روح قوميّت و ميل احيا و تجديد نظام اجتماعى قديم و حكومت ايرانى و رواج و رونق زبان ملى را همواره تاييد و تقويت ميكرد.

پس از آنكه دولت اموى با مساعى ايرانيان منقرض شد و دولت عباسيان بر سر كار آمد و وزيران و سرداران ايرانى صاحب قدرت شدند، مقدمات و زمينه براى تشكيل دولت‌هاى ملى فراهم گرديد و اين امر با مبارزات ممتد و شديد شعوبيه و رفتار خدعه‌آميز بعضى از خلفاى عباسى نسبت برجالى كه تدبير و شمشير خود را وقف خدمت آنان كرده بودند تسريع شد.

تأسيس دولت‌هاى طاهرى (206- 259 هجرى) و صفّارى (247- 393 هجرى) و علوى طبرستان (250- 316 هجرى) و سامانى (261- 389