سرآغاز

فريد الدّين غيلانى و كتاب حدوث العالم افضل الدّين عمر بن عليّ بن غيلان بلخى كه فخر الدّين رازى در مناظرات خود از او به عنوان «فريد غيلانى» ياد مى‌كند (1) از دانشمندان اوائل قرن ششم هجرى كه برخى حدس زده‌اند كه از شاگردان ابو العبّاس فضل بن محمّد لوكرى صاحب كتاب بيان الحقّ بضمان الصّدق بوده است. (2)

از شرح احوال او اطلاع چندانى در دست نيست. ظهير الدّين بيهقى از او چنين ياد مى‌كند: «عمر بن غيلان البلخى أفضل حكماء الحضرة و له محصول من الحكمة كامل» و از كلمات قصار او عبارت زير را مى‌آورد كه گفته است: «إنّ الشّرير لا يميّز بين من يهرب من شرّه و بين من يقابل شرّه بشّره». (3) روحى ولوالجى در قصيده‌اى كه در لباب الالباب آمده از او چنين ياد مى‌كند:

و شايد در همين قصيده كه مى‌گويد:

(4)

مراد او از «افضل خراسان» همين افضل الدّين عمر بن غيلان باشد. او در آغاز كتاب حدوث العالم اشاره مختصرى به تحصيلات خود در فقه و منطق و رياضيّات و إلهيّات و طبيعيّات كه در شهرهاى بلخ و مرو و نيشابور انجام داده كرده است و از آثار او جز همين كتاب حدوث العالم (5) و ايراداتى كه بر كتاب قانون ابن سينا گرفته (6) و رساله‌اى در منطق كه مرحوم دانش‌پژوه حدس زده كه التوطئة للتّخطئة افضل الدين عمر بن على بن غيلان باشد (7) چيزى بدست ما نرسيده است.