بر اتحاد عاقل و معقول است، اشاره كنيم. او در فصل نهم از نمط هشتم كمال جوهر عاقل را در تمثّل تجلّيات حق در نزد آن به اندازه امكان معرّفى مى‌كند. سپس مى‌گويد:

تمثّلا لا يمايز الذّات. فهذا هو الكمال الّذي يصير به الجوهر العقليّ بالفعل؛ [1]

تمثّلى كه از ذات مدرك، تمايز ندارد و اين همان كمالى است كه جوهر عاقل، به وسيله آن، به فعليّت مى‌رسد.

او در شفا اين‌كه ذات نفس، عين معقول‌ها شود را از محالات شمرده و گفته است:

إنّي لست أفهم قولهم: إنّ شيئا يصير شيئا آخر، و لا أعقل أنّ ذلك كيف يكون؟ [2]

من نمى‌فهمم چگونه چيزى چيزى ديگر مى‌شود و چگونگى آن‌را تعقّل نمى‌كنم.

به يقين بايد گفت: موضع‌گيرى او در برابر همه صورت‌ها و محتمل‌ها، اتحاد عاقل و معقول نيست؛ بلكه هرجا موضع‌گيرى منفى دارد، در برابر صورت‌ها و محتمل‌ها غير معقول است و هرجا موضع‌گيرى مثبت دارد، در برابر صورتى است كه هم معقول و هم ممكن، بلكه واجب است.

او در فصل هفتم از مقاله نهم الهيّات شفا كمال نفس ناطقه را در اين مى‌شناسد كه عالمى عقلى شود و صورت كل و نظام معقول و خير فائض در كل، در آن ارتسام يابد. [3]

به گفته شاعر:

فرزانگان انديشور، حكمت را عبارت از اين دانسته‌اند كه انسان، جهانى عقلى همانند جهان عينى گردد. [4]

[1] . همان، ج 2، ص 91، چاپ مصر.

[2] . شفا، «طبيعيّات»، فن 5، مقاله 5، فصل 6، ج 3، ص 212.

[3] . ر. ك: شفا، «الهيّات»، چاپ سنگى، ص 546.

[4] . الحكمة المتعالية فى الاسفار الاربعة العقليه، ج 1، ص 20.