ارسطو در پاسخ از چيستى علم مى‌گويد: «چالاك شدن جان بر هرچه جز اوست‌ [1]»

و در پاسخ اين‌كه به چه دانيم كه از كجا آمده‌ايم، مى‌گويد: «چون علم مى‌آموزيم، پيش‌تر مى‌رويم.» [2]

«اين پيش‌تر رفتن، اعتلا و تقرّب انسان، درجه‌درجه و جسته‌جسته به سوى مبدأ عالم است كه در مطلق كمال، كمال مطلق است و علم، غذا و سازنده و پروراننده مغتذى است و در حقيقت، غذا با همه اختلاف انواع ... با مغتذى مسانخ است ... غرض اين‌كه جواب فوق ... را در اتحاد علم، عالم و معلوم، شأنى به سزاست.» [3]

اشاراتى از شيخ الرئيس‌

وى پس از آن‌كه در كتاب مبدأ و معاد استدلال خود را بر اتحاد عاقل و معقول ذكر كرده، مى‌گويد:

فقد اتّضح من هذا أنّ كلّ ماهيّة جرّدت عن المادّة و عوارضها، فهي معقولة بذاتها بالفعل، و هي عقل بالفعل، و لا يحتاج في أن تكون معقولة إلى شي‌ء آخر يعقلها؛ [4]

از اين برهان روشن شد كه هر ماهيّتى كه از ماده و عوارض ماده مجرّد باشد، بالذات معقول بالفعل و عقل بالفعل است و در معقول بودن خويش نيازى به چيز ديگرى كه او را تعقّل كند، ندارد.

آن‌گاه مى‌گويد:

[1] . همان، ص 291.

[2] . همان.

[3] . همان، ص 292.

[4] . مبدأ و معاد، به اهتمام عبد اللّه نورانى، ص 10.