حركت فلك را زمان مى‌دانند. همه اين اقوال را شيخ الرّئيس در فصل دهم از مقاله دوّم طبيعيّات «شفاء» آورده و ردّ كرده است‌ [1].

فلاسفه آن را عرض و مقدار غير قارّ الذّات، و وجود آن را وابسته به مادّه و تغيير و تجدّد آن دانسته‌اند [2].

ابو البركات بغدادى زمان را مقدار وجود مى‌داند نه مقدار حركت، و بنابر اين زمان با وجود ملازمه دارد و همه موجودات وجود زمانى دارند [3].

امّا فخر رازى در آثار خود عقايد متفاوتى را درباره زمان اظهار كرده است. او در بسيارى از آثارش همچون متكلّمان آن را امرى موهوم دانسته است، از جمله در «المحصّل» ضمن بحث مفصّلى كوشيده است تا ثابت كند براى زمان وجودى جز در وهم نيست‌ [4]. در «شرح عيون الحكمه» به تأييد مذهب افلاطون كه معتقد بود زمان جوهرى قائم بالذّات و مجرّد از مادّه است مى‌پردازد و در اثبات آن و ردّ نظر ارسطو كه زمان را مقدار حركت مى‌دانسته است اصرار مى‌ورزد [5]. در «المباحث المشرقيّة» بعد از بيان مذاهب مختلف و ايراداتى كه بر هر يك وارد است از درك حقيقت زمان و بيان حقّ در اين باره اظهار عجز كرده و گفته است: انتظار تو از اين كتاب بايد اين باشد كه اقوالى را كه از هر طرف ممكن است گفته شود استقصاء كند. امّا اين كه قول ضعيفى را به خاطر پيروى كوركورانه از قومى به خود ببنديم، اين كار را در اكثر مسائل نكرده‌ايم تا چه رسد به اين مسئله‌ [6].

ابن سينا در طبيعيّات «شفاء» وجود زمان را از دو راه: يكى از راه حركت و ديگرى از راه حدوث و قدم اثبات كرده است. امّا در كتاب «اشارات» از راه حدوث و قدم كه با حكمت الهى تناسب دارد به اثبات آن پرداخته است. او مى‌گويد:

[1] - «شفاء»؛ سماع طبيعى، مصر 1952 م.؛ ص 154- 148.

[2] - مصدر سابق؛ ص 9- 154 و همين كتاب؛ ص 401.

[3] - «المعتبر»؛ حيدر آباد دكن 1358 ه.؛ ج 2؛ ص 80- 71.

[4] - «المحصّل» در: خواجه نصير الدّين طوسى؛ «تلخيص المحصّل ...»؛ به اهتمام آقاى عبد اللّه نورانى؛ بيروت 1985 م.؛ ص 136.

[5] - «شرح عيون الحكمة»؛ تحقيق احمد حجازى، تهران (مؤسسة الصادق)؛ 1373 ش.؛ ج 2؛ ص 127- 128.

[6] - «المباحث المشرقيّة»؛ ج 1؛ ص 647.