اين نشانه آن است كه اين نياز براى چنين طبيعت تامّى در همه موارد موجود است. و اگر فردى از اين قاعده كلّى مستثنا گردد به واسطه عوارض و امور خارج از ذات مى‌باشد. و در اينجا نيز امتناع انفصال فكّى در فلك معلول مانع خارجى است و آن صورت نوعيّه خاصّ فلك است.

2- تشكيك در اثبات صور نوعيّة

شيخ الرّئيس در فصل هفدهم از نمط اوّل وجود صور نوعيّة را از اين طريق اثبات مى‌كند كه:

بعضى از اجسام، انفكاك، التيام و تشكّل را به آسانى مى‌پذيرند، و بعضى ديگر به سختى، و بعضى ديگر اصلا اين آثار را نمى‌پذيرند. همچنين هر جسمى استحقاق مكانى خاصّ يا وضعى خاصّ را دارد.

اختصاص هر يك از اجسام به يكى از اين احكام بدون علّت نيست. صورت جسميّه نمى‌تواند علّت اين آثار و احكام گوناگون باشد زيرا صورت جسميّه در همه اجسام مشترك است. پس اين آثار و احكام گوناگون بايد ناشى از صور ديگرى غير از صور جسميّه باشد كه همان صور نوعيّه گوناگون مى‌باشد [1].

فخر رازى بر اين دليل دو ايراد وارد مى‌كند:

1- اين دليل مبتنى بر اشتراك همه اجسام در صورت جسميّه است، در حالى كه اين مطلب خود نيازمند اثبات است.

2- اگر اختلاف آثار اجسام به اختلاف صور نوعيّه است پس اختلاف خود صور نوعيّه به چه چيزى است؟ اگر ناشى از صور نوعيّه ديگرى باشد لازمه‌اش تسلسل باطل خواهد بود.

امّا اگر گفته شود علّت تفاوت صور نوعيّه در اجسام عنصرى به اين است كه مادّه آنها قبل از حدوث صورت نوعيّه فعلى متّصف به صورت نوعيّه ديگرى بوده كه آن صورت قبلى مادّه را آماده قبول صورت بعدى كرده است. و در اجسام فلكى اختلاف صور نوعيّه به اختلاف خود مادّه است كه مادّه هر فلكى ماهيّتا با مادّه فلك ديگر مخالف است. پس اختلاف صور نوعيّه در اجسام عنصرى بخاطر اختلاف استعدادهاى موادّ است، و در اجسام فلكى به خاطر اختلاف خود موادّ. اگر چنين گفته شود مى‌گوئيم: پس چرا اختلاف آثار و احكام اجسام را به همين اختلاف در استعدادات موادّ يا اختلاف خود موادّ نسبت ندهيم و چه نيازى به اثبات صور نوعيّه وجود دارد [2]؟

[1] - همين كتاب؛ ص 75.

[2] - همين كتاب؛ ص 76.