نقد فخر رازى از تعريف «عرض ذاتى»

كلمه «ذاتى» در علم منطق در دو مورد استعمال مى‌شود: يكى ذاتى در باب «كليّات خمس» است كه عبارت از مفهوم كلّى است كه مقوّم ماهيّت بوده و بيرون از معناى آن نباشد، و بر سه قسم است: نوع، جنس و فصل.

دوّمى ذاتى در باب «برهان» است كه عبارت از هر محمولى است كه از ذات و ماهيّت موضوع انتزاع شود، كه اين تعريف علاوه بر مقوّمات ذات، همه اوصافى كه از ذات موضوع انتزاع شده و بر آن عارض مى‌گردد را نيز شامل مى‌شود.

ابن سينا در فصل پانزدهم از نهج اوّل در تعريف ذاتى باب برهان مى‌گويد:

«چه بسا اهل منطق در جاى ديگرى از منطق (يعنى باب برهان) ذاتى را به كار برند، و از آن معناى ديگرى (غير از آنچه در باب كليّات خمس گفته مى‌شود) را قصد كنند، و آن معنا محمولى است كه از گوهر و ماهيّت موضوع بر آن عارض مى‌گردد، مانند آنچه بر مقادير يا جنس آن از قبيل هم شكل بودن و برابر بودن، يا بر اعداد از قبيل زوجيّت و فرديّت، يا بر حيوان از قبيل تندرستى و مرض عارض مى‌گردد. و اين نوع از ذاتيّات اعراض ذاتى نام دارند، مانند آنچه به آن مثال مى‌زنند يعنى انحنا و پهنى استخوان براى بينى. و گاهى ممكن است ذاتى به گونه‌اى رسم و تعريف شود كه هر دو قسم را شامل شود ...» [1]

چنانكه ملاحظه مى‌شود شيخ الرّئيس عرض ذاتى را به محمولى كه از گوهر و ماهيّت موضوع بر آن عارض مى‌گردد تعريف كرد، و بدون آنكه انواع عوارض ذاتى و خصوصيّات آنها را شرح دهد فقط به ذكر چند نمونه اكتفا كرد. و سپس اضافه نمود كه ذاتى را مى‌توان به گونه‌اى تعريف كرد كه هر دو قسم ذاتى يعنى ذاتى باب «ايساغوخى» و ذاتى باب «برهان» را يكجا شامل شود. او در كتاب اشارات به اين تعريف جامع تصريح نكرده است ولى از همه اينها به تفصيل در كتاب «شفاء» گفتگو كرده است‌ [2].

فخر رازى در اين مورد مى‌گويد: ابن سينا در «شفاء» مانند قدماء در تعريف عرض ذاتى گفته است: عرض ذاتى آن چيزى است كه در حدّ آن موضوع ذكر گردد يا آن چيزى است كه مقوّم ذات موضوع باشد. امّا او اين تعريف را در «حكمة المشرقيّة» ابطال نموده و بيان داشته كه موضوع نمى‌تواند در تعريف عرض ذكر گردد زيرا:

[1] - همين كتاب؛ ص 75.

[2] - ر. ك: «شفاء»، منطق، برهان؛ مصر 1956 م.؛ ص 134- 125.