و ابن عصفور را، در ضمن كتب بلاغى بگنجانند، بطورى كه مى‌توان از كتب بلاغى نوشته‌شده در اين دوران يك سلسله مسائل مربوط به علم نحو را استخراج كرد همچون كتاب «عروس الأفراح فى شرح تلخيص المفتاح» كه بهاء الدين سبكى در سال 758 هجرى نوشته و نيز مانند كتاب «مواهب الفتّاح فى شرح تلخيص المفتاح» كه ابن يعقوب مغربى متوفّى به سال 1110 هجرى تصنيف كرده است و در اين دو كتاب علاوه بر مسائل بلاغى بسيارى از مسائل غير بلاغى نيز مورد بحث قرار گرفته كه شايد بتوان گفت، بحث از مسائل مختلف در كتب بلاغى در تشحيذ ذهن مؤثّر است.

رويهم رفته بايد گفت كه دو كتاب «تلخيص المفتاح» و «الايضاح» خطيب قزوينى در اين دوران، منشأ اثر شگفتى در مسائل بلاغى شده و سيطره اين دو كتاب در حوزه‌هاى درسى علوم بلاغى بخوبى مشهود بوده و هيچ مؤلّفى از شيوه كتابهاى خطيب قزوينى و عبارات سكّاكى، گام بيرون ننهاده و در واقع كتب تأليف‌يافته اين قرون، خدمت شايانى به «تلخيص المفتاح» خطيب قزوينى كرده است و نه به علوم بلاغى، و شايد بهتر باشد كه بگوييم: در اين قرون، كسى سخن تازه‌اى در مسائل بلاغى، ابراز نداشته و كوشش مؤلّفان بر آن بوده كه گفته‌هاى پيشينيان را شرح و بسط داده و همّ خود را مصروف شرح و حاشيه‌نويسى بر تلخيص المفتاح خطيب قزوينى و شرح كتاب‌ «*» «مختصر» تفتازانى كنند و اين شيوه ادامه داشته است تا اينكه بعدها در قرن‌

(*) محمد بن عرفة الدسوقى، متوفّى به سال 1230 هجرى بر كتاب «مختصر» تفتازانى شرحى نوشته كه در هامش شروح التلخيص در مصر در چهار مجلّد چاپ شده و اخيرا نيز در 2 مجلد از روى چاپ استانبول در اصفهان افست شده است.

دسوقى در اين حاشيه، عبارات تفتازانى را شرح كرده و مفردات عبارات سعد الدين تفتازانى را توضيح داده و مشكلات را بيان كرده است و ويژگى حاشيه دسوقى در اينست كه مطالب نحوى و لغوى و بلاغى بتفصيل، بيان شده و دسوقى به توضيحاتى پرداخته كه سيّد شريف جرجانى، متوفّى به سال 816 هجرى در حاشيه خود بر كتاب «مطوّل»، و ابن يعقوب مغربى و سبكى بدان توضيحات نپرداخته‌اند كه براى نمونه مى‌توان به مسائلى كه درباره‌ «بِسْمِ اللَّهِ ...»* در باب اقتضاى حال و مقام و ديگر مطالب بلاغى و حقيقت رحمت خدا نسبت به بندگان، گفته است، مراجعه كرد.

حاشيه دسوقى را نمى‌توان تنها يك كتاب بلاغى دانست؛ زيرا نويسنده به اقتضاى مورد از مباحث مختلف سخن گفته و مثلا آنجا كه به كلمه «حماسى» رسيده، نوشته است:-