- فريومد نوشته و در واقع شرح كتاب عز الدين عبد الوهاب ابراهيم زنجانى است در علم صرف. و آنرا شرح تصريف عزّى نيز گفته‌اند.

ابن خلدون، آنگاه كه بر تأليفات تفتازانى، آگاهى يافته، فضل و دانش وى را ستوده است.

تفتازانى، در علوم بلاغى دو كتاب نوشته است:

1) مطوّل است كه در ماه صفر سال 748 هجرى در شهر هرات به پايان رسانده و آن‌را، شرح مطوّل يا شرح التلخيص المطول هم گويند.

2) مختصر المعانى كه بيشتر آن‌را، بدين نام خوانند و برخى هم «مختصر شرح تلخيص المفتاح» و «اختصار شرح التلخيص» يا «شرح المختصر» و يا فقط «مختصر» ناميده‌اند. تفتازانى خود هيچ‌يك از اين اسامى را، روى كتاب نگذاشته است. تفتازانى «مختصر» را در سال 756 ه در غجدوان به اتمام رسانده و به محمود جانى‌بك، اهداء كرده و از جمله كتابهاى بلاغى است كه تاكنون در مدارس كشورهاى شرقى تدريس مى‌شود.

تفتازانى در علم منطق، شرح رساله شمسيّه يا «شرح الشمسيّه» كه در هند بدان «السعديّه» گويند، نوشته است.

شرح شمسيه، شرح رساله كاتبى است در منطق (كاتبى يعنى نجم الدين على بن عمر قزوينى). شرح شمسيه را، تفتازانى در ماه جمادى الآخرة سال 752 هجرى به پايان رسانيده است.

بنا به گفته استورى، در دائرة المعارف الاسلامية، تفتازانى در منطق و كلام و علم اصول و فقه و تفسير و فقه اللغة، تأليفاتى از خود به يادگار گذاشته است.

[2] - خطيب قزوينى به سال 666 هجرى در شهر موصل، متولّد شده است و علّت اصلى اشتهار او، بواسطه تلخيص دقيقى است كه از بخش سوم كتاب «مفتاح العلوم» سكّاكى كرده است.

خطيب قزوينى در مقدّمه متذكر شده است كه چون بخش سوم كتاب مفتاح العلوم سكّاكى كه يكى از برجسته‌ترين آثار علوم بلاغى است، از حشو و تطويل و زوائد خالى نبود و نياز به توضيح داشت، لذا من آن‌را مختصر كردم و قواعدى هم بر آن افزودم و آن‌را «تلخيص المفتاح» ناميدم.

«تلخيص المفتاح» مقدمه‌اى دارد كه در آن، فصاحت و بلاغت را تعريف مى‌كند. علاوه بر مقدّمه «تلخيص المفتاح» مبتنى بر سه فنّ است. فنّ اول آن، در علم معانى است و داراى هشت باب و فنّ دوم از علم بيان، بحث كرده و از تشبيه- استعاره- مجاز و كنايه سخن گفتن و فنّ سوم در علم بديع است.

خطيب قزوينى خود احساس كرد كه براى تفصيل مطالب اجمالى كتاب به شرحى نياز هست و لذا كتاب «الايضاح» را نوشت و آنچه را كه به اجمال در كتاب «تلخيص المفتاح» بيان كرده بود، در «الايضاح» به تفصيل بازگفت.

و چون متن تلخيص المفتاح، مورد توجّه واقع شد، افاضل بدان رو آوردند و شروحى بر آن نوشتند كه از جمله آن شروح، دو شرح مطوّل و مختصر سعد الدين مسعود بن عمر تفتازانى مى‌باشد كه بنا به گفته حاجى خليفه در جلد يكم ص 474 «كشف الظنون» مشهورترين و متداول‌ترين آنهاست از لحاظ حسن سبك و لطف تعبير و به گفته حاجى خليفه «فانّهما تحرير نحرير اىّ نحرير».

خطيب قزوينى، بلاغت را فقط در كلام و متكلّم مى‌داند، بلاغت در كلام را، آن مى‌داند كه سخن به مقتضاى حال آورده شود و فصاحت هم داشته باشد و مقتضاى حال را هم به اختلاف مقام ارتباط مى‌دهد و در علم معانى به-