در/ 312 جهان آخرت به سبب وضوح حقايق همه يكديگر را لعنت مى‌كنند.

حَتَّى إِذَا ادَّارَكُوا فِيها جَمِيعاً- تا چون همگى در آنجا گرد آيند.» يعنى هم پيشوايان و هم پيروان گرد هم جمع شوند و يكديگر را بشناسند.

قالَتْ أُخْراهُمْ‌- گروهى كه پيرو بوده‌اند.» يعنى امتهاى متأخر، لِأُولاهُمْ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا فَآتِهِمْ عَذاباً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ- درباره گروه‌هايى كه پيشوا بوده‌اند گويند: پروردگارا اينان ما را گمراه كردند، دو چندان در آتش عذابشان كن.» اينان گمراهى پراكندند و سنتهاى ناستوده نهادند و ما را به راه تاريك خود كشيدند پس مستحق دو برابر عذاب‌اند.

قالَ لِكُلٍّ ضِعْفٌ‌- گويد: عذاب همه دو چندان است.» براى پيشوايان به سبب سابقه ديرينشان در كفر، زيرا آنها آن عادات بد را آوردند و آن افكار باطل را رواج دادند. و هر كس مردم ديگر را به عادات بد و به افكار باطل سوق دهد عذاب هر كس كه بدان فكر عمل كند نيز نصيب او مى‌شود.

اما شما را نيز عذاب دو چندان است. زيرا از پى ايشان به راه افتاديد، بى آن كه دليلى خدايى در دست داشته باشيد. پس كس كه مرتكب عمل زشتى شود به سائقه اميال نفسانى خويش به همان اندازه عذاب مى‌بيند ولى كسى كه آن عمل زشت را از روى تقليد ديگران انجام دهد علاوه بر عذاب خود، بايد كيفر آن تقليد باطل را نيز بر خود هموار كند. زيرا شرعا حرام است كه كسى از كسى جز خداى پيروى كند. پس پيروى تو فلان پيشواى ناستوده شرك و ضلالت است و كفران نعمت حرّيت است و نابود كردن كرامتى است كه خدا به تو ارزانى داشته بود.

وَ لكِنْ لا تَعْلَمُونَ‌- ولى شما نمى‌دانيد.» [39] آن پيشوايان، پيروان خود را پاسخ دهند كه از متابعت ايشان نصيبى نبرده‌اند. فرعون از اين كه مردم مصر پيرو او شدند چه حاصل كرد و هيتلر از اين كه برخى حكام/ 313 بلاد اسلامى از پى او رفتند و شيوه‌هاى سركوبش را به كار گرفتند چه‌