با برّرسی دقیق تاریخ، این حقیقت ثابت می‌شود که نطفه خوارج در صفین، زمانی که هنوز لشگریان از صحنه نبرد خارج نشده بودند، بسته شد
و ریشه‌های پیدایش خوارج را باید از جنگ صفّین ریشه یابی کرد.
لحظه هائی که امام علیه السلام را به داوری ابوموسی مجبور ساختند و امام به ناچار حکمیت و صلح‌نامه را پذیرفت، سپس موضوع صلحنامه را به اطّلاع واحدهای نظامی رساندند.
وقتی که آنرا به طایفه بنی تعیم خواندند، عروة بن ادیه گفت:
آیا شما در کار خدا، مردان را حَکَم قرار می‌دهید و شعار داد:
لا حُکْمَ اِلاّ لِلّهِ
«هیچ حکمی جز حکم خدانیست» [1] .
عروة بن ادیه نخستین فردی بود که در آن روز به حَکَمیت اعتراض کرد و شعار:
لا حُکْمَ اِلاّ لِلّهِ
را داد.
این نخستین شعار خوارج بود که از گلوی او بیرن آمد و اساس تفکّر خوارج را تشکیل داد.
که در حقیقت آن شعار و آن اعتراض اوّلین خشت خوارج بود که با دست آن مرد کج اندیش گذاشته شد.
طبق نقل ابن اثیر، و طبری، دو نفر به نام‌های «زرعة بن برج طائی» و «حرقوص بن زهر سعدی» [2] به نمایندگی عدّه‌ای که بعداً به «خوارج» شهرت یافتند به حضور امام علیه السلام رسیدند هر دو به آن حضرت گفتند:
لا حُکْمَ اِلاّ لِلّهِ
«هیچ حکمی جز حکم خدا نیست»
امام نیز فرمود:
لا حُکْمَ اِلاّ لِلّهِ
حرقوص اضافه کرد یا علی از گناه و خطایت توبه کن و از این کار (حَکَمیت) برگرد و با ما به جنگ دشمن بشتاب تا بجنگیم و به لقای خدا برسیم!
امام علیه السلام فرمود:
«اتفاقاً تنها خواست ما همین بود و با اصرار شما را به ادامه جنگ سفارش می‌کردیم و با تأکید می‌گفتیم که به حیله فرزند نابغه توجه نکنید متأسفانه شما در این رابطه نه تنها از فرمان من تمرّد کردید.
بلکه ما را به ترک مبارزه وادار ساختید، حالا که کار از کار گذشته و ما در این باره میان خود و آن قوم عهدنامه‌ای نوشته، و شروطی مقرّر کرده، و تعهّد نامه امضاء نموده‌ایم دیگر نمی‌توانیم پیمانها را نادیده بگیریم که خداوند متعال هم می‌فرماید:
وَاُوفُو بِعَهْدِ اللَّهِ اِذ عاهَدْتُمْ [3] .
(وقتی پیمانی بستید به عهد خداوند وفا کنید) پس با این وصف دیگر نمی‌توان اقدام به جنگ کرد.»
حرقوص گفت:
این جرم و گناه است و تو باید از آن توبه کنی.
امام علیه السلام فرمود:
این جرم نیست، لکن عجز است که در نتیجه رأی غلط شما سرزده است، و من قبلاً شما را از این تصمیم نادرست نهی کردم ولی شما گوش ندادید.
زرعه گفت:
ای علی اگر تو حکمیت مردان را قبول کنی من با تو جنگ خواهم کرد و از جنگ خود مقصودی جز رضای خدا نخواهم داشت.
امام علیه السلام فرمود:
بدا به حال تو چقدر سرسخت و بدبخت هستی، من ترا در جنگ با خودم کشته و گرد باد را بر لاشه بیجانت نشسته می‌بینم!
زرعه گفت: من هم همین را آرزومندم.
آنگاه هر دو نماینده از حضور امام علیه السلام خارج شدند، در حالی که می‌گفتند:
لا حُکْمَ اِلاّ لِلّهِ [4] .
در مناقب ابن شهر آشوب آمده است که:
ملاقات این دو نفر با امیرالمؤمنین علیه السلام بعد از برگشتن از صفّین، در کوفه اتّفاق افتاد.
خوارج [5] معتقد بودند که:
داوری حَکَمین بر خلاف اسلام است، زیرا قرآن می‌فرماید:
لا حُکْمَ اِلاّ لِلّهِ
در صورتی که ابتدا این کار را خود آنها قبول کرده و امام علیه السلام را نیز به این کار وادار نمودند،
ولی بعداً خود امیرالمؤمنین علیه السلام را تخطئه کردند و گفتند این کار کفر بوده است، ما توبه کرده‌ایم تو هم باید توبه کنی.
حضرت فرمود:
«منشأ این کار خطای شما بود نه من، به هر حال کفر هم نبود و من مرتکب خطائی نشده‌ام تا توبه کنم و همواره توبه خوب است و من از هر گناهی استغفار می‌کنم.»
گفتند:
این کافی نیست بلکه باید اعتراف کنی که «حکمیت» گناه بوده و از این گناه توبه نمائی.
امام علی علیه السلام فرمود:
«مسئله حکمیت را من که به وجود نیاورده‌ام تا توبه نمایم آنرا خودتان به وجود آورده‌اید و نتیجه‌اش را نیز دیدید و از طرفی چیزی که در اسلام مشروع است چگونه آنرا گناه قلمداد کنیم.»
از آن پس خوارج دست به فعالیت سیاسی زدند و در ابتداء یک فرقه یاغی و سرکشی بودند که به همین جهت «خوارج» نامیده شدند. [6] .
چنانکه قبلاً گفتیم، هنگام برگشتن از صفّین مخالفان امیرالمؤمنین علیه السلام وارد کوفه نشدند، آنها در بیرون کوفه در محلی موسوم به «حروراء» [7] گرد آمدند که آنها را «حروریه» [8] نامیدند.
در آنجا منادی آنها ندا کرد که اداره جنگ و فرماندهی، بر عهده اشعث بن ربعی تمیمی می‌باشد و هم چنین عبداللَّه بن الکوّاء یشکری هم امام جماعت سپاهیان است.