فاصله زمانی نسبتاً طولانی»25 سال» بین وفات پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و به خلافت رسیدن علی علیه السلام، و خوگرفتن مردم با بدعت‌ها و رواج فساد در روابط اجتماعی، تلاش‌های اصلاحی امام علی علیه السلام را دچار مشکل کرده بود.
و تحمیل سه جنگ داخلی در خلال بیش از چهار سال خلافت آن حضرت، مجال هرگونه کار فرهنگی لازم را از آن حضرت سلب کرده بود.
حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در یکی از سخنرانی‌های خود فرمود: [1] .
«همانا خودم از رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم شنیدم که فرمود:
چگونه اید شما زمانی که فتنه‌ای شما را فرا گیرد که خردسال در آن رشد کند و بزرگسال در آن پیر شود.
مردم طبق آن رفتار کنند و وضع جدید را به عنوان سنّت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم بپذیرند، پس اگر فردی آنرا تغییر داد گفته می‌شود:
وای که سنّت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم تغییر یافت... مردمی می‌آیند که برای غیر خدا علم به دست آورند کنند و برای عمل نکردن بیاموزند و با کارهایی که ظاهری اخروی دارد، دنیا را طلب می‌کنند.»
و ادامه می‌دهد:
«از والیان قبلی اعمالی دیدم که برخلاف سنّت رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم انجام گرفت و در این مخالفت متعهّد بودند و عمداً عهد او را شکستند و سنّتش راتغییر دادند.
حال اگر من مردم را به ترک این بدعت‌ها وا دارم و این امور را به روز اوّل و شکلی که پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم قرار داده بود برگردانم، یقیناً سپاهیانم از اطرافم پراکنده خواهند شد و خودم تنها یا با عده‌ای کم از شیعیانم که فضل مرا و وجوب اطاعت از دستوارات مرا قبول دارند خواهند ماند.»
سپس حدود 30 مورد را ذکر می‌کند که بر خلاف سنّت رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم رواج یافته است،
که حضرت از ترس پراکنده شدن مردم و تنها ماندن خود، نمی‌توانست در همه امور، امر به تغییر آن دهد.
چرا که این مردم یک ربع قرن از پیامبرشان فاصله گرفته اند و به روشی غیر از سیره پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم خو کرده و به آسانی نمی‌توانستند تغییر مسیر دهند.
امام علی علیه السلام در خطبه 156 هشدارهای رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم را به یاد می‌آورد که فرمود:
«یا عَلِی، إِنَّ الْقَوْمَ سَیفْتَنُونَ بِأَمْوَالِهِمْ، وَیمُنُّونَ بِدِینِهِمْ عَلَی رَبِّهِمْ، وَیتَمَنَّوْنَ رَحْمَتَهُ، وَیأْمَنُونَ سَطْوَتَهُ، وَیسْتَحِلُّونَ حَرَامَهُ بِالشُّبُهَاتِ الْکَاذِبَةِ، وَالْأَهْوَاءِ السَّاهِیةِ، فَیسْتَحِلُّونَ الْخَمْرَ بِالنَّبِیذِ، وَالسُّحْتَ بِالْهَدِیةِ، وَالرِّبَا بِالْبَیعِ»
قُلْتُ:
یا رَسُولَ اللَّهِ، فَبِأَی الْمَنَازِلِ أُنْزِلُهُمْ عِنْدَ ذلِکَ؟ أَبِمَنْزِلَةِ رِدَّةٍ، أَمْ بِمَنْزِلَةِ فِتْنَةٍ؟
فَقَالَ: «بِمَنْزِلَةِ فِتْنَةٍ».
(ای علی! همانا این مردم به زودی با اموالشان دچار فتنه و آزمایش می‌شوند، و در دینداری بر خدا منّت می‌گذارند، با این حال انتظار رحمت او را دارند، و از قدرت و خشم خدا، خود را ایمن می‌پندارند،
حرام خدا را با شبهات دروغین، و هوس‌های غفلت‌زا، حلال می‌کنند،
«شراب» را به بهانه اینکه «آب انگور» است،
و رشوه را که «هدیه» است،
و ربا را که «نوعی معامله» است حلال می‌شمارند).
گفتم: ای رسول خدا، در آن زمان مردم را در چه پایه‌ای بدانم؟
آیا در پایه ارتداد؟ یا فتنه و آزمایش؟
پاسخ فرمود: در پایه‌ای از فتنه و آزمایش.» [2] .