یکی از علوم اسلامی، علم تفسیر است، که امیرالمؤمنین علیه السلام در این علم از همه استادتر بود و مسلمانان، این علم را پس از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم از آن حضرت گرفته اند.
هرکس به کتب تفاسیر مراجعه کند در می‌یابد که بیشترین نکات تفسیری قرآن، از آن حضرت و عبداللَّه بن عبّاس نقل شده است
و ابن عبّاس نیز شاگرد امام علی علیه السلام بوده است.
در اینجا توجّه به برخی از نمونه‌ها ضروری است، مانند:
1- روزی به عبداللَّه بن عبّاس گفتند:
دانش تو نسبت به علم پسر عمّت علی علیه السلام چگونه است؟
در پاسخ گفت:
چونان قطره بارانی در برابر اقیانوس بی‌کران. [1] .
2- حسن بصری گفته است:
آگاهی علی علیه السلام بر اسرار قرآن چنان بود که گوئی کلید گشایش رموز قرآن در کف او نهاده شده و آنچه در قرآن و آنچه متّکی براساس قرآن است به وِی عطا گردیده است. [2] .
3- ابن عبّاس می‌گوید:
فَجَمَعَ اللَّهُ‌الْقُرْآنَ فی قَلْبِ عَلِیٍّ وَ جَمَعَهُ عَلِیٌّ بَعْدَ مَوْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وسلم بِسِتَّةِاَشْهُرٍ.
«خداوند متعال قرآن را در قلب مبارک علی علیه السلام جمع کرده و علی علیه السلام پس از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم، آنرا در ظرف شش ماه به صورت قرآن جمع آوری کرده است.» [3] .
4- از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده که فرمود:
وَاللَّهِ ما نَزَلَتْ آیَةٌ اِلاَّ وَ قَدْ عَلِمْتُ فیمَ نَزَلَتْ وَ اَیْنَ نَزَلَتْ وَ عَلی مَنْ
نَزَلَتْ، اِنَّ رَبّی وَهَبَ لی قَلْباً عَقُولاً وَ لِساناً ناطِقَةً.
«به خدا سوگند آیه‌ای نازل نگشته است، مگر اینکه من می‌دانم برای چه، در کجا و در حقّ چه کسی نازل شده است، همانا پروردگارم‌برای من دل عاقل و زبان ناطق عطا فرموده است.» [4] .
5- و نیز امام علی علیه السلام فرمود:
وَاللَّهِ ما مِنْ آیَةٍ نَزَلَتْ فی بَرٍّ وَ بَحْرٍ اَوْ سَهْلٍ اَوْ جَبَلٍ اَوْ سَماءٍ اَوْ اَرْضٍ اَوْ لَیْلٍ اَوْنَهارٍ اِلاّ وَ اَنَا اَعْلَمِ فیمَنْ نَزَلَتْ وَ فی اَیِّ شَیْئیٍ نَزَلَتْ.
«به خدا سوگند آیه‌ای نازل نشده در صحرا و یا دریا، در زمین هموار و یا در کوه، در زمین و یا در آسمان، در شب یا در روز، مگر اینکه من می‌دانم در خصوص کدام شخص و برای چه چیز نازل شده است.» [5] .
6- و باز فرمود:
سَلُونی عَنْ کِتابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، ما مَنْ آیَةٍ وَ اَنَا اَعْلَمُ بِلَیْلٍ نَزَلَتْ اَمْ بِنَهارٍ، أفی سَهْلٍ نَزَلَتْ اَمْ فی جَبَلٍ.
«مردم از من از قرآن خدای بزرگ بپرسید، زیرا هیچ آیه‌ای از قرآن نیست مگر اینکه من از دیگران آگاهترم که در شب نازل شده یا روز در زمین هموار یا در کوه‌ها.»
راوی گوید: ابن الکوّاء در پشت سر من بود و گفت:
بگو مقصود از آیه:
و الذَّاریاتِ ذَرْواً فَلْحامِلاتِ وِقْراً فَالْجاریاتِ یُسْراً فَالْمُقَسَّماتِ اَمْراً [6] چیست؟
حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:
وای بر تو، سئوال کن برای یاد گرفتن، نه برای خوار کردن و اذیّت رساندن. و امّا منظور از آیه «و الذّاریاتِ ذَوْراً» بادها است، و منظور از «والحاملاتِ وَقْراً» ابرها است و معنای «والجاریات یسراً» کشتیهاست، و مقصود از «والمقسّمات امراً» فرشتگان است.
بدین ترتیب سئوالات بیشتری از امام علی علیه السلام پرسید.
و پرسید:
آیا بیت المعمور را دیده‌اید؟ آن چیست؟
حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:
آن ضُراح [7] است که در بالای هفت آسمان و در زیر عرش قرار گرفته و هر روز تعداد هفتاد هزار ملک در آن داخل می‌شوند و تا قیامت بر نمی‌گردند.
پرسید:
کیستند آنها که خداوند در حقّ آنها می‌فرماید:
أَلَمْ تَرَ اِلَی الَّذینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفراً وَ اَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ البَوارِ [8] .
امام علی علیه السلام فرمود:
ایشان فاجران قریش بودند که من آنها را در روز بدر به هلاکت رسانیدم.
پرسید: منظور از آیه:
الَّذینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الحَیاةِ الدُّنیا وَ هُم یَحْسَبُونَ اَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً [9] چیست؟
حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:
از آنهاست اهل حرورا «خوارج نهروان»
7- امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:
بدان، همه اسرار الهی در کتابهای آسمانی است، و تمامی آنچه در کتب آسمانی است در قرآن کریم موجود می‌باشد.
و هر آنچه در قرآن است در سوره فاتحة الکتاب موجود می‌باشد،
و هرآنچه در فاتحة الکتاب موجود است، در بسم اللَّه الرَّحمن الرَّحیم نهفته است.
و آنچه در باء بسم اللَّه است در نقطه زیر باء جای گرفته است،
و من همان نقطه زیر باء هستم. [10] .
8- ابن عبّاس گوید:
شبی علی علیه السلام دست مرا گرفت و با خود به قبرستان برده و فرمود:
ای فرزند عبّاس بخوان، پس من به خواندن بسم اللَّه شروع کردم.
آنگاه حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام تا طلوع صبح از اسرار بسم اللَّه صحبت نمود. [11] .
بعد اضافه کرد و فرمود:
اگر شب افزوده می‌شد ما هم سخن را در تفسیر باء بسم اللَّه می‌افزودیم. [12] .
باز فرمود:
لَوْ شِئْتُ لَاُقَرْتُ لَکُم ثَمانِینَ بَعیراً مِنْ مَعْنی الْباءِ.
«اگر می‌خواستم هرآینه باز می‌کردم برای شما از معنای باء بسم اللَّه که آن نوشته‌ها بار هشتاد شتر باشد.» [13] .