و نيز نفس در مرتبه قواى طبيعى افعالى كه از وى صادر مى‌شود مثل صحّت‌

موجب صدق فاعل بالطّبع بر آن است.

و باعتبار اينكه امراض و علل بر آن عارض مى‌شود فاعل بالقسر مى‌باشد

چ نان چ ه در صورتى كه از نفس خيّر و نيكوكار و شرّ و بدى بواسطه جبر و اكراه حاصل‌

شود آنرا فاعل بالجبر نامند.

شرح عربى: و بتوهّم لسقطة، حالكون المتوهّم، على جذع، عال، عناية سقوط فعلا،

بالبناء للمفعول فانّ هذا العلم التّوهّمى بمجرّده و محض تخيّل السّقوط

بلا رويّة و تصديق بغاية منشاء للفعل الّذىّ هو السّقوط.

ترجمه: و بواسطه توهّم نمودن سقوط در حاليكه متوهّم روى تير مرتفع و بلندى واقع‌

شده باشد بسا فعل سقوط و افتادن در خارج تحقّق مى‌يابد و همين مقدار از علم‌

توهّمى بتنهائى و صرف تخيّل سقوط بدون فكر و تصديق منشاء مى‌شود براى فعل‌

يعنى سقوط و متوهّم را در اين فرض فاعل بالعناية گ ويند.

شرح فارسى:

توضيح فاعل بالعناية بودن نفس‌

قبلا در تعريف فاعل بالعناية گ فتيم آنست كه فعلش تابع علمش بوده و در

تحقّق فعل ذات و علم بفعل كافى باشند بدون داعى زائد بر آن اكنون مى‌گوئيم اين‌

تعريف بر نفس صادق بوده و در نتيجه مى‌توان آن را فاعل بالعناية دانست مثلا اگر

شخصى در روى ديوار بلند يا چ وب‌بست مرتفعى بايستد و تصوّر يا توهّم سقوط از بالا

را بنمايد چ ه بسا همين مقدار از علم كافيست در سقوط وى بدون اينكه فكر و داعى بر

اين فعل داشته باشد لذا مى‌توان گ فت نفس فاعل بالعناية است نسبت بسقوط.

شرح عربى: و بالقصد كالمشى، فعل.

الكاف هنا و فيما بعد اسميّة.