ضمير منفصل بر دو قسم است: مرفوع مانند: هو، انت، انا

منصوب نظير: ايّاه، ايّاى و ايّانا.

6- و امّا تعيين مرجع ضمير در جملات مذكور و بيان نوع تقدّم آن:

الف: ضمير در « ضحيها » به « الشمس » راجع است و تقدم مرجع در اين مثال لفظى است.

ب: ضمير در « طغويها » به ثمود راجع است و تقدم آن لفظى است و ضمير در « اشقيها » نيز به ثمود برگشته كه تقدمش لفظى است و ضمير در « سقيها » به ناقه برگشته كه تقدم آن نيز لفظى است و ضمير فاعلى در « كذّبوه » به قوم ثمود و ضمير مفعولى آن به « رسول الله» برگشته و هردو مرجع تقدّمشان لفظى است چنانچه ضمير فاعلى در « عقروها » به ثمود و ضمير مفعولى آن به « ناقه » عود كرده و تقدم هردو مرجع لفظى مى‌باشد و ضمائر در « عليهم » و « ربّهم » و « بذنبهم » هرسه به قوم ثمود برگشته و تقدّم مرجع لفظى مى‌باشد.

ج: ضمير در « لهو » به « هذا » راجع بوده و مرجع تقدّمش لفظى است.

د: ضمير در « اليه » به ميّت راجع است و تقدم آن بر ضمير حكمى است چنانچه ضمير مفعولى در « ترجعونها » به روح عود مى‌كند و تقدم آن بر ضمير نيز حكمى مى‌باشد.

ه: ضمير فاعلى در « استوت » به « فلك » راجع است و تقدم آن به ضمير لفظى مى‌باشد.

7- و امّا بيان اعراب ضمائر در جملات مذكور:

الف: ضمير در « ايّها » محلّا منصوب است زيرا به گفته صاحب مغنى نعت است براى « اىّ » و ضمير در « آمنوا » فاعل بوده و مرفوع مى‌باشد چنانچه ضمير در « قوموا » نيز فاعل است و مرفوع و ضمير در « انفسكم » و « اهليكم » مضاف اليه است و مجرور مى‌باشد و ضمير در « وقودها » نيز مضاف اليه بوده و مجرور مى‌باشد.

ب: ضمير « ايّاك » در دو مورد مفعول است و منصوبى مى‌باشد و ضمير مستتر

حل المسائل الهداية في النحو ؛ ص101