معصوم را استنباط نمايند و در اختيار مراجعه‌كنندگان قرار دهند مراجعه مى‌كردند.

2. بينش دوّم، شخص خاصّى را براى تبيين احكام اسلام معرّفى نمى‌كردند، بلكه تنها منبع را قرآن و سنّت رسول خدا مى‌دانستند و چون در عمل با اشكال روبه‌رو شدند، متوجه گرديدند كه اين دو منبع به تنهايى پاسخگوى نياز آنان نيست. لذا به دامان منابع ديگر همانند قياس، استحسان، مصالح مرسله، سدّ ذرايع و ... پناه بردند و بر اساس آنها به اجتهاد پرداختند و استنباط احكام كردند.

اجتهاد در اسلام‌

آيا هم‌زمان با ظهور اسلام، اجتهاد نيز بروز كرده است يا خير؟

برخى مى‌گويند: چون اجتهاد به‌معناى ردّ فرع بر اصل است، يعنى فرد اصولى حكم فرعى را از قاعده عمومى و اصلى از اصول استنباط مى‌كند، پس اجتهاد به اين معنى امر حادثى است كه در زمان ائمه (ع) وجود نداشته، لذا اجتهاد در ميان علماى اماميه پس از غيبت كبراى امام زمان (ع) آغاز شده است. پس علم اصول كه نتيجه‌اش اجتهاد بوده، پس از غيبت امام عصر (ع) پيدا شده است.

در حالى كه اهل سنّت حتى در زمان خود پيامبر (ص) نيز در موقع نياز اجتهاد مى‌كردند. شيخ آقابزرگ تهرانى از مقريزى نقل مى‌كند كه «انّ العشرة المبشّرة كانوا يجتهدون و يفتون فى حياة النبى» آن ده نفرى كه پيامبر به آنان وعده بهشت داد، در زمان پيامبر نيز اجتهاد مى‌نمودند و فتوى مى‌دادند.

مقريزى مى‌گويد: بعد از رحلت پيامبر اسلام اصحاب آن حضرت در شهرها پراكنده شدند و عدّه‌اى در مدينه در كنار ابى بكر ماندند. ابى بكر نيز براساس كتاب و سنّت حكم مى‌كرد و اگر مسئله‌اى را در كتاب و سنّت نمى‌يافت، از ديگر صحابه پرس‌وجو مى‌كرد و در صورتى كه در نزد آنها چيزى پيدا نمى‌شد، در آن مورد اجتهاد مى‌كرد. در نتيجه پيدايش علم اصول در ميان اهل سنّت به جهت اجتهاد و استنباط از زمان خلفاء بوده است. [1]

پروفسور چارلز آدامس مى‌گويد: شيعه تا زمان حيات ائمه (ع) متوسل به اجتهاد نمى‌شدند و نيازى به اجتهاد نداشتند، زيرا در هر مسئله‌اى كه دچار مشكل مى‌شدند به امام معصوم زمان خود مراجعه مى‌كردند. [2] همان گونه كه برخى از دانشمندان حقوق در نوشته‌هايشان نيز از اين عقيده پيروى كردند. [3] حقيقت كدام است؟ آيا اجتهاد به‌معناى ذكر شده، پس از غيبت امام زمان (ع) در بين اماميه حادث شده، و اهل سنّت در اين امر از شيعه جلو بوده‌اند يا خير؟ واقعيت اين است كه اماميه به دستور خود ائمه اجتهاد مى‌كردند. به‌همين‌جهت امام صادق و امام رضا (ع) فرموده‌اند: بر ماست كه القاى اصول كنيم، و بر شماست كه تفريع كنيد. [4] بنابراين، اينكه بگوييم در زمان حيات ائمه (ع)