اختلاف خواجه و فخر رازى در مسئله امامت‌

امامت از مسائل مهم اختلافى ميان اماميّه و اهل سنّت است ازاين‌رو از مسائل اختلافى ميان خواجه و فخر رازى نيز خواهد بود و هريك در كتب كلامى خود از آن سخن گفته‌اند كه بترتيب سخنان آنان را از مقالات خود آنها مى‌آوريم:

فخر رازى در «معالم اصول الدين» مسئله امامت را چنين طرح مى‌كند:

«بعضى نصب امام را اصلا واجب نمى‌دانند مانند بعضى از فرق خوارج و بعضى ديگر واجب مى‌دانند و اينان دو گروه‌اند گروهى نصب امام را بر مردم واجب مى‌دانند و اين اعتقاد اهل سنّت است و گروهى بر خدا واجب مى‌دانند كه اعتقاد شيعيان است. دليل اهل سنّت بر اينكه نصب امام بر مردم واجب است چنين است: وجود امام چون سبب دفع ضررى مى‌شود كه جز بوجود امام دفع نمى‌گردد، ازاين‌رو، نصب امام بر مردم واجب خواهد بود. مى‌دانيم چنانچه در شهرى رهبر توانايى باشد كه امور مردم را به نظم و ضابطه آورد، وضع مردم بصلاح نزديكتر خواهد بود تا هنگامى كه بر آنها رهبرى نباشد همچنين بى‌نظميها كه سبب زيانهاى جبران‌ناپذير گردد، دفع آنها واجب خواهد بود و چون دفع آن زيانها فقط بداشتن رهبر و امام ميسّر است پس بر مردم لازم است كه بر خود نصب امام كنند. اگر گويند ممكن است مردم از پيروى آن امام خوددارى كنند و اين موجب بروز شرّ بيشترى گردد جواب آن است كه گرچه احتمال چنين شرّى مى‌رود ليكن شرّ احتمالى نادرى است و جنبه منافع آن بيش از شرّ احتمالى است. شيعه‌ها در استدلال بر وجوب نصب امام بر خدا همين دليل را ارائه نموده‌اند و مى‌گويند: اگر خدا، امامى بر مردم منصوب كند گرايش مردم بطاعات و اجتناب آنان از گناه بيشتر مى‌شود ولى دليل آنان ضعيف است چون همانگونه كه ممكن است نصب امام از طرف خدا منافعى را در برداشته باشد، ممكن است قبايحى را هم در برداشته باشد، با اين فرض نصب امام بر خدا قبيح خواهد بود. اگر گويند اين اعتراض بر شما كه نصب امام را بر مردم واجب مى‌دانيد وارد است مى‌گوئيم اين اعتراض بر دليل ما وارد نخواهد بود، چون براى ما، گمان اينكه در وجود «امام» مصلحت است، همين گمان مصلحت كافى است بر اينكه نصب امام بر ما واجب باشد چون گمان ما، جايگزين علم خواهد بود ولى آنان كه نصب امام را بر خدا واجب مى‌دانند تا يقين حاصل نكنند كه نصب امام از جانب خدا از هر مفسده‌اى خالى است، ممكن نيست كه آن را بر خدا واجب دانند چون در مورد خدا گمان جايگزين علم نمى‌شود. بنابراين دليل ما مبنى بر اينكه بر مردم واجب است كه بر خود نصب امام كنند خالى از نقص است»[1].

[1] نصب الأمام أمّا أنّه واجب على العباد او على اللّه او لا يجب اصلا ... و الّذين- دنباله پاورقى در صفحه بعد