اعتراض فخر رازى بر بيان بو على در صدور كثير از واحد تعالى و جواب خواجه به آن.

بو على در «اشارات» پس از فراغت از اثبات عقل، مسئله صدور كثير از مبدأ اول تعالى را عنوان نموده است. فخر رازى در اين مسئله اعتراضاتى بر بو على وارد كرده و خواجه جواب داده و ما پس از نقل كلام بو على نظرات خواجه و فخر رازى را مورد بررسى قرار مى‌دهيم.

بو على در «اشارات» در بيان صدور عقل و فلك از عقل اوّل و صدور كثراتى از عقول و افلاك بواسطه عقول چنين مى‌گويد:

«... بايد از مبدأ اول تعالى عقلى صادر شده باشد و از آن عقل، عقل ديگر و فلكى و بهمين ترتيب كه از هر عقل، عقلى و فلكى و ... و صدور دو چيز- عقل و فلك- از عقل اوّل به دو اعتبار مختلف است صدور فلك به اعتبار «امكان ذاتى»، عقل اوّل و صدور عقل ديگر به اعتبار «وجوب بالغير» عقل اوّل است ممكن است صدورات متعدّد از عقل اوّل به اعتبارات ديگرى باشند مانند اينكه: عقل اوّل، «تعقّلى از ذات خود» دارد، و «تعقلى از مبدأ اول تعالى» و همين تعدّد اعتبارات در ساير عقول، منشأ صدور كثراتى از عقول و افلاك مى‌باشد و چون عقل اول معلول است، متقوّم از ذاتيّات مختلف مى‌باشد مانند: «ماهيت امكانى» و «وجوب بالغير» و ...»[1].

فخر رازى، اعتراضش بر اين كلام بو على چنين است:

«بو على صدور كثرات را منوط به كثرت اعتبارات عقل اوّل دانسته است مانند: «امكان ذاتى» عقل اوّل، «واجب بالغير» بودن او، «تعقّل عقل اوّل ذات خود» را و «تعقل او مبدأ اوّل» را و در دو اعتبار از چهار اعتبار مذكور يكى را سبب صدور عقل ديگر و ديگرى را منشأ صدور فلك معرّفى نموده است. درحالى‌كه چنين توجيهى در صدور كثير از عقل واحد، توجيهى سست و ضعيف است، زيرا گاه صدور عقل ديگر و فلك از عقل اوّل را به «امكان ذاتى» عقل اوّل و «وجوب بالغير» او نسبت داده و گاهى هم آن را به تعقّل عقل اوّل ذات خود را و تعقّلى كه او بمبدأ اوّل دارد منسوب كرده است و صريحا بيان نكرد كه آن دو اعتبار كه منشأ صدور عقل و

[1].... فمن الضّرورة اذن أن يكون جوهر عقلىّ يلزم عنه جوهر عقلى و جرم سماوىّ و معلوم أنّ الأثنين أنّما يلزمان من واحد من حيثيتين و لا حيثيتىّ اختلاف هناك الّا ما كان لكلّ شى‌ء منها أنّه بذاته امكانىّ الوجود و بالأوّل واجب الوجود، و أنّه يعقل ذاته و يعقل الأوّل فيكون بماله من عقله الأوّل الموجب لوجوده ... مبدأ لشى‌ء و بماله من ذاته مبدأ لشى‌ء آخر و لأنّه معلول و لا مانع من أن يكون هو متقوّما من مختلفات و كيف لا و له ماهيّة امكانيّة و وجود من غيره واجب ... بو على- اشارات- نقل از شرح خواجه- ج 3- صفحه 243.