عراقى، ضياء الدين، مقالات الاصول، ص 222.

نسبت إضافى

نسبت موجود در جملات ناقص اضافى

نسبت اضافى، از اقسام نسبت ناقص و مقابل نسبت وصفى بوده، و در جملات ناقص اضافى وجود دارد، مانند: «ضربُ زيد» كه گوياى رابطه ميان مضاف (ضرب) و مضاف اليه (زيد) است.

اين گونه نسبت از اقسام نسبت هاى تحليلى موجود در ذهن شمرده مى شود; به اين بيان كه نسبت خارجى به كمك مفهوم واحد مركبى به ذهن مى آيد، زيرا نسبت ناقص در حكم مفرد (مقابل جمله) است، اما در ذهن با تحليل اين مفهوم واحد، به دو مفهوم «ضرب» و «زيد» رابطه اى ميان آنها بر قرارمى شود كه چون افاده اش تام نيست به صورت نسبت ناقص جلوه مى نمايد.

نكته:

مرحوم «محقق خويى» معتقد است هيئت جمله ناقص مثل: «ضرب زيد» براى تحصيص وضع شده است; يعنى دايره صدق اسم مضاف را تنگ مى كند; براى مثال، مفهوم «آب» شامل هر آبى مى شود: آب دريا، آب نهر، آب كوزه و غيره، اما وقتى گفته مى شود «آب كوزه»، مفهوم آن ضيق شده و خصوص آب موجود در كوزه حصه اى خاص را در بر مى گيرد.

مشهور اصولى ها معتقدند جمله ناقص براى نسبت ناقص وضع شده است، مانند: نسبت موجود در «ضرب زيد».

صدر، محمد باقر، بحوث فى علم الاصول، ج 1، ص 264 و (277-276).

نسبت إنشايى

نسبت ايجاد شده با انشا

نسبت انشايى، نسبتى است كه به محض انشا ايجاد مى گردد; به بيان ديگر، لفظ، وجود تنزيلى براى معنا است و به صرف انشا، نسبت تنزيلا ايجاد مى گردد; بنابراين، به خلاف نسبت اخبارى كه منشأ انتزاع خارجى دارد، در نسبت انشايى، نسبت از خارج انتزاع نمى شود بلكه در خارج توليد مى گردد.

نسبت موجود در جمله هاى تام انشايى را نسبت تام انشانى مى نامند.

به نظر مشهور اصولى ها جمله تام براى نسبت وضع شده است، با اين تفاوت كه در جمله هاى انشايى معانى به وسيله الفاظ ايجاد مى شود، در حالى كه در جمله هاى خبرى الفاظ از معانى حكايت مى كند.

نكته:

نسبت موجود در حروف ايجادى، نوعى نسبت ناقص انشايى است، در حالى كه نسبت موجود در جمله تام انشايى، نوعى نسبت تام انشايى است.

صدر، محمد باقر، بحوث فى علم الاصول، ج 1، ص 288 و 313.

نسبت امساكى

ر.ك: نسبت زجرى

نسبت اندماجى

نسبت پنهانِ حاصل از تحليل مفهوم واحد ذهنى به دو مفهوم مرتبط توسط عقل

نسبت اندماجى، مقابل نسبت غيراندماجى بوده و از تحليل ذهن به دست مى آيد; به اين صورت كه ذهن مفهوم واحدى را به دو مفهوم تحليل مى نمايد و بين آنها يك نسبت درست مى كند; به بيان ديگر، نسبت اندماجى، نوعى نسبت پنهان است كه آشكار نمى گردد.

توضيح:

موضوع له حروف و هيئت جمله هاى ناقص، نسبت اندماجى يا تحليلى است; براى مثال، در جمله ناقص «العالم المفيد» كه به صورت وصفى آمده، دو مفهوم «عالم» و «مفيد» در خارج اتحاد داشته و وقتى به ذهن مى آيند در يك ديگر داخل شده و اندكاك پيدا مى كنند، به طورى كه مفهوم واحدى را تشكيل مى دهند، و چون در مفهوم واحد، نسبت معنا ندارد، در ظاهر، در عالم ذهن، نسبتى وجود ندارد، اما عقل مى تواند از تحليل اين مفهوم واحد، آن را به دو مفهوم تبديل كرده و بين آنها يك نسبت و ارتباط ايجاد نمايد كه به اين نسبت، نسبت اندماجى مى گويند.

نكته:

ناقص و يا تام بودن نسبت، و به بيانى ديگر، اندماجى و يا غيراندماجى بودن نسبت، از شئون نسبت در عالم ذهن به حساب مى آيد نه در خارج.

در كتاب «دروس فى علم الاصول» آمده است:

«فهيئة الجملة الناقصة تدل على (نسبة اندماجية) اى يندمج فيها الوصف بالموصوف على نحو يصبح المجموع مفهوما واحدا خاصا و حصة خاصة و من اجل ذلك تكون الجملة الناقصة فى قوة الكلمة المفردة»[1]

[1]صدر، محمد باقر، دروس فى علم الاصول، ج 1، ص 86

همان، ج 2، ص 72.

نسبت اولى

نسبت داراى مصداق خارجى

نسبت اولى، مقابل نسبت ثانوى بوده و به نسبتى گفته مى شود كه در بيرون از ذهن وجود دارد و سپس در ذهن نيز ايجاد مى گردد، مانند: نسبت موجود در حروف و جملات ناقص، هم