علت (مقدمه)

وسيله تحقق معلول و ذى المقدّمه

علت چيزى است كه وجود معلول، بستگى حقيقى به وجود آن دارد، به گونه اى كه جدايى معلول از آن محال است، مانند: عليت نفس انسان براى اراده و صورت هاى ذهنى كه نمى تواند جداى از نفس تحقق يافته و يا باقى بماند. هر گاه چنين حالتى براى چيزى پيش بيايد آن را علت حقيقى مى نامند.

به عبارت ديگر، مقدمه اى است كه از وجود آن، وجود ذى المقدمه افاضه مى شود و انفكاك و تخلف ذى المقدمه از آن محال است; يعنى از وجودش، وجود ذى المقدمه و از عدمش، عدم ذى المقدمه لازم مى آيد.

نكته:

درباره فرق بين علت و سبب چند نظر وجود دارد:

[1]مترادف هستند; 2. سبب، اعم از علت است; 3. علت اعم از سبب است; 4. مباين مى باشند

در كتاب «الاصول العامة للفقه المقارن» آمده است:

«تعريف السبب... و هو بهذا المعنى اعم من العلة... و قيّد بعضهم السبب بما ليس بينه و بين المسبب مناسبة ظاهرة فيكون مباينا للعلة و قيل انهما مترادفان، يقول «خلاّف»: و بعض الاصوليين فرقوا بين علة الحكم و سببه... فكل علة سبب، و ليس كل سبب علة...»[1]

[1]طباطبايى حكيم، محمد تقى، الاصول العامة للفقه المقارن، ص 310

شهابى، محمود، تقريرات اصول، ج 2، ص 64.

سجادى، جعفر، فرهنگ معارف اسلامى، ج 3، ص 335.

علت بسيط

علّت غير مركب و فاقد اجزا

علت بسيط، مقابل علت مركب بوده و عبارت است از علتى كه داراى اجزا نمى باشد، مانند: «اسكار» كه علت حرمت خمر شمرده مى شود و از اجزايى هم تركيب نشده است.

زهيرالمالكى، محمد ابوالنور، اصول الفقه، ج 4، ص 147.

علت حكم

ر.ك: علل احكام

علت شرعى

علت برگرفته از شرع، از اقسام علت خارج از ماهيت موضوع

علت شرعى، مقابل علت عقلى و عرفى است، و در قياس، به علتى گفته مى شود كه عقل براى درك آن به شرع تكيه كرده و از آن كمك مى گيرد، مثل اين كه براى جواز رهن مال مشاع، به جواز بيع آن تعليل مى شود وجواز بيع از شرع به دست مى آيد.

نكته:

نكته: علت در قياس به سه شكل است:

1. همان ذات و طبيعت موضوع است;

2. جزء طبيعت موضوع حكم است;

[3]خارج از ذات و طبيعت موضوع حكم است

قسم سوم به عقلى، شرعى، عرفى و لغوى تقسيم مى شود;

بنابراين، علت شرعى از اقسام علت خارج از ماهيت موضوع است.

زهيرالمالكى، محمد ابوالنور، اصول الفقه، ج 4، ص 147.

فخر رازى، محمد بن عمر، المحصول فى علم اصول الفقه، ج 5، ص 281.

علت صريح

شىء داراى لفظ صريح در كلام شارع، دلالت كننده بر علّت بودن آن

علت صريح، مقابل علت غير صريح بوده و عبارت است از علتى كه علت بودن آن در كلام شارع به وسيله الفاظ صريح، بيان شده است، چه اين الفاظ نص در عليت باشند و چه ظاهر در آن، مثل: كى، لاجل كذا، لعلة كذا و غيره، هم چون علتى كه در آيه فىء ذكر شده است و فىء را از آن خدا، رسول و خويشان پيامبر(صلى الله عليه وآله)، يتيمان، فقيران و در راه مانده ها دانسته است براى اين كه ثروت در دست ثروت مندان در گردش نباشد و فقيران بى بهره نباشند.

زحيلى، وهبه، الوجيز فى اصول الفقه، ص (76-75).

زحيلى، وهبه، اصول الفقه الاسلامى، ج 1، ص 663.

علت عرفى

شىء داراى دليل عرفى بر علّت بودن آن

علت عرفى، مقابل علت عقلى و شرعى بوده، و عبارت است از علتى كه علت بودن آن از طريق عرف به دست مى آيد; به بيان ديگر، علتى را كه عقل براى درك عليت آن، از امور مورد قبول نزد عرف كمك مى گيرد، علت عرفى مى گويند.

نيز ر.ك: علت شرعى.

فخر رازى، محمد بن عمر، المحصول فى علم اصول الفقه، ج 5، ص 281.

علت عقلى

شىء داراى دليل عقلى بر علّت بودن آن

علت عقلى، مقابل علت شرعى و عرفى بوده و عبارت است از علّتى كه عقل علت بودن آن را به طور مستقل درك مى كند; به بيان ديگر، هرگاه عقل بى آن كه از شرع و عرف در شناخت علت حكم در قياس كمك بگيرد، آن را دريابد، آن علت، علت عقلى ناميده مى شود، همانند عليت «اسكار» براى تحريم خمر كه عقل مى تواند آن را درك كند.

نيز ر.ك: علت شرعى.