مقام اثبات حجت مى باشد - دليل معتبر بر حجيت آنها اقامه شده است - در مقام تأسيس اصل و قاعده اولى، نسبت به حالت شك در حجيت، گفته اند: اصل اولى هنگام شك در حجيت، عدم حجيت ظن و حرمت عمل به آن است و اين اصل تا زمانى كه دليل معتبرى بر حجيت ظن و اماره اى خاص اقامه نگردد، پا بر جا است.

در مقام استدلال بر اين اصل، برخى همانند مرحوم «آخوند خراسانى» شك در حجيت اماره ظنى را مساوق با قطع به عدم حجيت آن مى دانند; به اين بيان كه شك در مرحله انشاى حجيت براى ظن، مساوق با قطع به عدم حجيت آن در مرحله فعليت (عدم ترتب آثار حجيت بر آن) مى باشد، زيرا لازمه فعليت يافتن حجيت ظن، قطع به حجيت و علم به آن است و با وجود عدم علم، راهى به سوى حجيت وجود ندارد.

برخى ديگر هم چون مرحوم «شيخ انصارى» بر اين مطلب چنين استدلال كرده اند: معناى حجيت ظن و عمل بر اساس آن، صحت اِسناد مؤداى آن به شارع، و التزام عملى و قلبى به آن است و اين در صورتى ممكن است كه نسبت به حكم شارع بودن آن، علم وجود داشته باشد; در غير اين صورت، لازمه اين اسناد غير علمى، تشريع (قولى و فعلى) است كه به ادله اربعه (كتاب، سنت، اجماع و عقل) حرام مى باشد.

سبحانى تبريزى، جعفر، الموجز فى اصول الفقه، ص 265.

آخوند خراسانى، محمد كاظم بن حسين، كفاية الاصول، ص 317 و 322.

فاضل لنكرانى، محمد، كفاية الاصول، ج 4، ص 157 و 196.

صدر، محمد باقر، دروس فى علم الاصول، ج 2، ص 47.

اصل عدم نقل

ر.ك: اصالت عدم نقل

اصل عَرضى

اصل عملى هم رتبه با اصل ديگر

اصل عرضى، مقابل اصل طولى بوده و عبارت است از: اصلى كه از نظر رتبه در كنار اصل ديگر و در عرض آن مى باشد; يعنى امكان اجراى هر كدام از آن اصل ها وجود دارد و عمل به يكى از آنها، به عدم جريان ديگرى بستگى ندارد، مانند: اصل برائت عقلى و اصل برائت شرعى.

روحانى، محمد، منتقى الاصول، ج 4، ص 365.

اصل عقلايى

اصلِ اعتبار يافته از بناى عقلا

اصل عقلايى، اصلى است كه منشأ اعتبار آن بناى عقلا است، مانند: اصول لفظى عقلايى كه عقلاى عالم آنها را در خطاب ها و گفته هاى خودشان به كار مى برند، از جمله: اصالت اطلاق، اصالت عموم، اصالت حقيقت و اصالت ظهور، كه مدرك حجيت آنها بناى عقلا است، زيرا عقلاى عالم به آنها تمسك مى كنند و اين بنا، مورد امضاى شارع و يا دست كم عدم منع او قرار گرفته است.

بعضى از اصولى ها اعتقاد دارند دو اصل عملى استصحاب و برائت از اصول عقلايى است.

نيز ر.ك: اصل عملى عقلايى.

سبحانى تبريزى، جعفر، الموجز فى اصول الفقه، ص 29.

سبحانى تبريزى، جعفر، المحصول فى علم الاصول، ج 3، ص 139.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، ج 1، ص 38.

فاضل لنكرانى، محمد، سيرى كامل در اصول فقه، ج 6، ص 285.

ملكى، حبيب الله، تلخيص الاصول، ص 161.

اصل عقلى

ر.ك: اصل عملى عقلى

اصل عقلى تعارض ادله

ر.ك: قاعده اوليه متعارضين

اصل عملى

ر.ك: اصول عملى

اصل عملى تنزيلى

ر.ك: اصل تنزيلى

اصل عملى خاص

اصل جارى در ابواب خاص فقهى

اصل عملى خاص، مقابل اصل عملى عام است و به اصلى گفته مى شود كه در موارد و ابواب خاص فقه جارى مى شود، مانند: اصالت طهارت كه تنها در مورد طهارت و نجاست جارى مى شود و اصالت حليت كه تنها در مورد شك در حليت و عدم حليت جارى است; به خلاف اصل عملى عام كه در تمام ابواب فقه جارى است، مانند: اصل استصحاب و اصل برائت.

محمدى، على، شرح اصول فقه، ج 4، ص 10.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، ج 2، ص 241.

آخوند خراسانى، محمد كاظم بن حسين، كفاية الاصول، ص 384.

فاضل لنكرانى، محمد، كفاية الاصول، ج 4، ص 438.

اصل عملى شرعى

اصلِ عملىِ مستند به دليل شرعى

اصل عملى شرعى، اصلى است كه مجتهد بعد از جستوجو و تتبع كامل و نااميد شدن از دست يابى به دليل شرعى، براى رهايى از شك در مرحله امتثال، از طريق دليل نقلى به آن مى رسد، مانند: استصحاب و برائت شرعى; به بيان ديگر، در مواردى كه دليل حجيت اصل عملى، نقلى (شرعى) باشد، آن