(988) دليل كه قسم دوم از برهان است با برهان لمى در هرسه حد شريك ميباشند، زيرا اصغر در هردو برهان يكى است و حد أوسط و اكبر در دو قياس به حساب وضع اختلاف دارند، و حد أوسط برهان لمى حد اكبر دليل است بنابراين هرگاه اوسط برهان لمى را بدل به اكبر كنند برهان لمى بدل به دليل ميشود كه يكى از دو قسم برهان انّى است.

(989) تبديل اوسط به اكبر و اشتراك حدود بطوريكه ذكر شد اختصاص بدليل دارد و قسم دوم از برهان انّى با برهان لمى در همه حدود شركت ندارند زيرا علت خارجى كه در مثال گذشته آتش است در قسم سوم ذكر نشده و حال آنكه در دو قسم اول علت از جمله حدود قياس است بنابراين تغيير وضع حدود در آن ممكن نيست و لمّى تبديل به اين قسم از برهان انّى نميشود و اين قسم نيز به برهان لمّى مبدّل نميگردد.

از توضيحاتيكه درباره هريك از اقسام سه‌گانه برهان داده شد دانسته ميشود كه برهان انّى مانند لمّى متكى بر علاقه عليت است، زيرا اگر بين دو چيز علاقه عليت وجود نداشته باشد لزوم ضرورتى يافت نميشود و انفكاك يكى از ديگرى محال نخواهد بود و در اينصورت وجود هيچيك دليل بر وجود ديگرى نخواهد بود زيرا مصاحبه آنها در اين حال اتفاقى ميباشد و در دليل «انّ» بطورى كه ذكر شد تلازم مقتضاى علتى است كه هردو معلول را ايجاب و ايجاد ميكند [1].

[1] تعليقات مصنف بر شرح حكمت الاشراق ص 146.