(شرط پنجم) صغرى در ضرب هشتم بايستى يكى از دو خاصه. و كبرى از قضايائى باشد كه عرفيه عامه بر آنها صادق است.

تعيين ضروب و نتايج حاصله را بايستى از كتب مبسوط جستجو نمود.

تذكر مهمى راجع به ادله اثبات حجيت اشكال‌

از همه دليلهائيكه ذكر شد بر فرض قبول اين قدر ثابت ميشود كه نتايج حاصله از اين شكلها صادق است. لكن صدق نتيجه مستلزم صحت دليل نيست زيرا نتيجه لازم اعمّ دليل است و چه‌بسا قضاياى صادقى يافت ميشود كه دليل آنها كاذبست چنانكه در مورد بيان اختلاف در ضروبيكه فاقد شروط لازمه بودند مثالهائى ذكر شد و ثابت گرديد كه در آن موارد نتيجه صادق و دليل آنها غيرمعتبر است.

سرّ اين مسئله آنستكه صحت نتيجه معلول صحت دليل است و ما در همه دلائلى كه براى صحت انتاج اشكال آورديم در نظر داشتيم كه از اثبات صحت نتيجه صحت دليل را ثابت كنيم و دلائل مذكور همگى دليل انّى هستند. ليكن اين مطلب در حكمت متعاليه بيان شده است كه وجود معلول بطور اجمال دلالت دارد كه داراى علتى است ليكن شخص علت يا نوع آن هيچگاه ثابت نميشود. زيرا ممكن است يك معلول از علل متعددى بوجود آيد. مثلا وجود گرمى دلالت ميكند كه يكى از علل حرارت وجود داشته ليكن خصوص نوع آتش يا حركت يا تابش خورشيد يا اصطكاك يا يكى از امور ديگر ثابت نميشود. و بر فرض آنكه‌