مثال، به نحو اختصار به ذكر اقوال برخى از اقدمين اكتفا شد [1].

در عالم مثال و برزخ، رساله‌اى به آن تفصيل نوشته نشده است مقدمة بايد بگوييم: دلايلى كه بر لزوم وجود معاد ذكر نموده‌اند، برخى فقط بر اصل معاد دلالت دارند و در اثبات معاد جسمانى و روحانى معا، رسا و گويا نمى‌باشند نظير ما قيل: [2] «إنّا نرى في الدار الدنيا مطيعا و عاصيا و محسنا و مسيئا، و نرى أنّ المطيع يموت من غير ثواب يصل إليه في الدنيا، و المسي‌ء يموت من غير عقاب يصل إليه في الدنيا، فإن لم يكن حشر و نشر يصل [فيه‌] الثّواب إلى المحسن و العقاب إلى المسي‌ء، لكانت هذه الحياة الدنياويّة عبثا بل سفها ...».

اين حجت، در آيات بيّنات قرآن كريم موجود است: (إِنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ أَكادُ أُخْفِيها لِتُجْزى‌ كُلُّ نَفْسٍ بِما تَسْعى‌) [3].

در مقام رد شبهه منكران حشر و نشر و عالم آخرت فرمايد: (... وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلًا ذلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنَ النَّارِ أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ ...) [4].

اين قبيل آيات، مثل دليل منقول از مقاصد و اربعين، فقط وجود نشئه ديگر و نيل به ثواب يا عقاب را اثبات مى‌نمايند و بر خصوص حشر اجساد دلالت ندارند.

برخى، از باب امكان جمع بين سعادات و انواع آن از جسمانى و روحانى، به‌

[1]به واسطه پيدايش مأخذهايى كه دانشمندان غرب به دست آورده‌اند، در اين قبيل از مباحث مى‌توان جهات مجهولى را نيز معلوم نمود.

[2]امام فخر در كتاب اربعين و شارح مقاصد در شرح مقاصد و شارح مواقف در كتاب شرح مواقف.

[3]طه [20] آيه 15. در اين آيه به وجود عالم آخرت و تحقق آن از باب غايات افعال بشرى و نيل هر انسانى به ثمره افعال و جزاى اعمال خود اشارت رفته است.

[4]ص [38] آيات 27 و 28. اين آيه بر تحقق غايت و لزوم نيل هر موجودى به غايت وجودى خود و اثبات نشأت آخرت از طريق غايات و نهايات و وجوب رجوع نهايات به بدايات دلالت نمايد.