حاصل نمايد كه فطرت اصلى انسانى طالب كمال خاص اهل رحمت رحيميه را از دست بدهد، به نحوى كه صور حاصل از كفر و شرك و نفاق، مطلوب و ملايم طبع وى شود و اين امر، در مقام امكان ندارد؛ چه آن كه حصول الفت و ملايمت با منشأ كفر و عصيان و نفاق بر صيرورت نفس، وجود بهيمى و شيطانى مترتب است و با فرض فقدان فطرت اصلى، طالب كمالات اخروى خاص سكّان جنت، است. لذا شيخ رئيس اعظم اقسام عذاب را خاص نفوسى مى‌داند كه داراى ادراك و جربزه باشند و بله و فاقد مدركات از سنخ معنويات و عقليات نباشند چه آن كه با فرض ادراك درجات جنان و لذات خاص مراتب جنّات عدن، نفس، خود را مغبون مى‌بيند و فاقد كمال لازم مقام و مرتبه وجود او و واجد ملاك حسرت كه أتمّ انحاى عذاب از اينجا بايد جستجو شود.

بنابراين، اعتبار انس به امور غير ملايم و نامسانخ جوهر قدسى نفس مدرك به ادراك عقلى، امكان ندارد و عذاب، تخفيف نپذيرد و منفكّ نشود مگر به زوال هيآت و عوارض [1] مبدأ و سبب عذاب.

عارف قيصرى مثل اين كه معتقد است اسم منتقم به طور مسلم از اسمايى است كه حكومت آن موقت است، در حالتى كه حكومت اين اسم از حيث تجلى و ظهور، بر وجود قابل و مظهر صالح جهت اظهار آثار و احكام توقف دارد.

قيصرى بعد از بيان آنچه كه ذكر شد، به علل انقطاع عذاب از اهل شرك با بيان اين مقدمه پرداخته است كه مشركان به حسب اصل وجود از مقام اطلاق هستى متنزل و به اعتبار تكوين و علم بسيط حاصل در كافه ذرارى وجود، عابد و ساجد

[1]اين طايفه، هر چه در مقام تقرير ذوقيات اعجاز نمايند، در برهانيات عاجز و دست بسته‌اند و مسأله به اين مهمى كه از اركان و اصول عقايد و از نفايس معارف انسانى است را با چه مطالب سست شعرى كه برخى از اين مطالب اوهن از بيت عنكبوت است، تحرير مى‌نمايند.