يوم معاد و رستاخيز (هنگام تجلى حق به اسم قهار و فناى جهات امكانى و غلبه جهات فاعلى) ابدان دوباره از براى قبول نفوس مستعد، و به ارواح مجرد متصل مى‌شوند [1].

[1]. حكيم دانا و فقيه محقق آخوند ملا اسماعيل خواجوئى اصفهانى- مازندرانى- در اثبات فنا و زوال در اجسام و مواد، و بقاى نفوس بعد از بوار ابدان، رساله‌اى مستقل تأليف فرموده است. (از اين رساله نسخ زياد در كتابخانه‌ها موجود است و نسخه اصل به خط مؤلف نزد اين حقير است).

به هر حال يكى از مباحث مورد اختلاف بين متكلّمان از علماى عامه و محققان از علماى شيعه و حكماى اسلامى اين مسأله است كه آيا موجودات عالم امكانى در اثر نفخه اولى به طور كلى فانى مى‌شوند و موجودى غير حق تعالى باقى نمى‌ماند به اين معنا كه سائل و مجيب در خطاب الهى- لمن الملك اليوم، للّه الواحد القهار- فقط ذات كروبى صفات اوست، يا آن كه حقايق ملكوتى و مجردات كه باقى به بقاى حق مطلقند، از نفخه حق منفعل نگردند و مقام آنان فوق نفخه است، و لا يقبل التأثير من ارتفع عن المادة، و الحشر و البدء في العقول امر واحد، و الفناء و الموت در ملائكه مجرد معنايى لطيف دارد، فنا در آنها امرى دائمى است؟

حقير، در شرح خود بر مقدمه قيصرى داود بن محمود رومى بر فصوص و نيز در شرح خود بر فصوص در اين مسأله بحث كرده است و در مباحث قبل اين رساله نيز به آن اشاره نمود. در عصر ما علماى وهابى بر فناى ما سوى اللّه مصرّند و تصريح مى‌نمايند كه انسان بعد از موت، به كلى فانى مى‌شود. آنها صريحا مى‌گويند نفس شريف نبوى نيز فانى و معدوم شده است، توجه به آن وجود شريف (كه به عقيده ما شيعه به شراشر وجود احاطه دارد و كليه موجودات، تجليات آن حقيقت كليه‌اند) شرك است و مع ذلك به اسم مزار آن حضرت جيب ميليونها نفوس را هر سال خالى مى‌كنند، اين جماعت- تبّا لهم- در اين قبيل از مباحث، اتباع حنابله- خذلهم اللّه- اند كه موجود را با محسوس، مساوق مى‌دانند و حق اول كه از جميع انحا و اقسام تركيب مبرّا است را جسم مى‌دانند، اين جماعت كه در درياى بى‌پايان جهل غوطه‌ورند، در انسان، جهت باقى معتقد نيستند و نمى‌فهمند كه موجود مادى هرگز بقا ندارد و جسم از جهت تأثير و تأثّر، فناپذيرست، آخوند ملا اسماعيل خواجوئى در رساله‌اى كه‌ [1] راجع به بقاى نفس تأليف نموده، فرمايد:

[1] خواجوئى اين رساله را «هداية الفؤاد» نام نهاده است. بايد توجه داشت كه فنا معانى مختلف دارد، و مراد از فنا در اينجا، فناى علمى يا فناى حالى و فناى حاصل از غلبه جهت ربوبيّت و فنا به معناى طمس و محق و يا فناى عن الفناءين و صحو بعد از محو نمى‌باشد، چون از طرح محل اختلاف معلوم خواهد شد كه جماعت قائلان به فناى‌