مواليد، باقى است، بقاى صور عناصر و بسايط اولى مبدأ از براى مركبات حقيقيه جهت حصول انواع متوالده ناشى از حركات ذاتى مواد از براى نيل به درجات و فعليات و تحصلات لازم است و يا آن كه صور عناصر، باقى نمى‌ماند و آنچه باقى مى‌ماند جهات و مبادى قواى مبدأ صدور افاعيل و خواص و لوازم عناصر است؟

و نيز در اين مسأله هم بحث مى‌شود كه آيا در ممتزجات عنصرى يعنى ممتزجات از عناصر، كيفيت مزاجيه قائم به اصل ممتزجات است و يا مزاج قائم به نوع حاصل از ممتزجات است؟ قال صدر ائمة الحكمة و المعرفة: «و نحن لم نجد إلى الآن برهانا يعطي الحاجة إلى تركيب العناصر و تصغّرها و تلاقيها في حصول المسمّى بالمزاج»، در اين مسأله نيز مفصل بحث كرده‌ايم و در حواشى خود بر رساله اجوبة المسائل در ضمن فصول و مباحث در اين مسأله نيز سخن گفته شده است.

بحث در بيان نحوه وجود صور عناصر در ممتزجات عنصرى‌

شيخ، در طبيعيات شفا در اين مسأله مفصل بحث كرده است و جميع جوانب اين مبحث را مثل همه مباحث، در نظر داشته است و با قدرت علمى و سعه نظر و ذكاء بى‌نظير و علاقه شديد به معرفت و دانش در هيچ بحثى اجمال و اهمال روا نمى‌دارد.

قال في الشفاء: «لكنّ قوما اخترعوا في قريب من زماننا مذهبا عجيبا و قالوا: إنّ البسائط إذا امتزجت و انفعل بعضها عن بعض، تأدّى ذلك بها إلى أن ينخلع صورها و تلبّس حينئذ صورة واحدة، فيصير لها هيولى واحدة و صورة واحدة».

به اين معنا كه بعد از امتزاج چون صورت حاصل در زمينه ممتزج از صور عناصر، صورت نوعيه حاصل از تركيب عناصر است و بايست از تركيب عناصر صورت واحدى كه مبدأ آثار نوع خاص باشد و خود، منشأ فعل قرار گيرد و ممتزج‌

.

شرح بر زاد المسافر ؛ ص301