مثل ما وجد منها في جزئه الآخر، لا تفاوت بينها إلّا في الموضوع ذاتا و وصفا» [1].

آنچه ذكر شد تعريف ماهيت مزاج بود. و اما سبب [2] وجود آن به اعتبار فاعل و قابل (يعنى علت فاعلى و قابلى مزاج) مشهور از علماى طبيعى و محققان از اطبا در مباحث طبيعى و نيز در كتابهاى طبى در بحث از مزاج و تحقيق در اين كه آيا مزاج [3] معتدل تام، وجود دارد يا ندارد، در مقام بيان علت وجود آن گفته‌اند:

أمّا سبب إنّيّتها فاعلا و قابلا، فالمشهور أنّ العناصر إذا تصغّرت أجزاؤها [4] و امتزجت و تماسّت و فعل كل منها في الآخر، انكسرت صورة كيفياتها فحصلت للجميع كيفية متوسطة متشابهة هي المزاج مع انحفاظ صور العناصر المتخالفة بحالها قالوا: هذا التفاعل لا يحصل إلّا عند مماسّة بعضها لبعض، و إلّا فإمّا أن لا يعتبر بينها حصول نسبة وضعية أصلا سواء كانت مساسا أو غيره، أو يعتبر نسبة أخرى كالمحاذاة و ضرب من القرب و البعد».

[1]نزد ملا صدرا، تفاوت در مقام به حسب وصف است فقط نه ذاتا و وصفا.

[2]به اعتبار بحث از حقيقت و ماهيت و نحوه تحقق آن به حسب فاعل و قابل، بعضى از اهل تحقيق معتقدند كه بايد در علم الهى كه در آن بحث از علل اشياء مى‌شود در معناى مزاج بحث كرد و در صدد اثبات يا نفى آن برآمد.

[3]به اعتبار بحث طبيعى يا فلسفى، مزاج، كيفيت ملموس و حالت حاصل از امتزاج عناصر است كه بعد از حصول كسر و انكسار و تحقق جهت متوسطه و بالأخره حصول وحدت لازم الاعتدال و توسط مزاج، حاصل مى‌شود و اما اين بحث كه تحقق اعدل امزجه امكان دارد يا ندارد؟ و مزاج معتدل چيست؟ و اعتدال واقعى به چه نحو حاصل مى‌شود؟ در كتب طبى در اين جهت مفصل بحث شده است.

[4]اين كه تصغر اجزاى بسيطه چه معنا دارد و آيا تصغر اجزا، شرط حصول اصل مزاج است و يا آن كه در مزاج معتدل، تصغر اجزا لازم است؟ در اين مسأله در حواشى رساله تأليف ملا صدرا مفصلا بحث كرده‌ايم به حواشى نگارنده رجوع شود.