وجود اخروى آن و رجوع آن به حق اول و فناى آن در مبدأ و غايت وجودى خود كه‌ «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» [1].

در آخر بحث معاد، به طريقه موحّدان از علماى شريعت- كه عرفاى حقيقى آنانند، مسمّى به اين اسم باشند يا نباشند- نيز به نحو اختصار اشاره نموديم؛ چه اين جماعت، در مسئله معاد، بر طبق نصوص كتاب مجيد و سنّت نبوى و ولوى، بحث نموده‌اند و بر مظاهر وجودى- از جمله، نفس ناطقه انسانى در ابتدا و انتهاى وجود،- اسماى الهيّه را حاكم مى‌دانند و از اين طريق انيق، عالى‌ترين تحقيقات در علم النفس به اين محققان از علماى شريعت اختصاص دارد.

سهم آخوند ملا صدرا در مباحث نفس و نشآت مختص به آن- از انحاى وجود نفس در نشآت سابق بر عالم طبع و ماده- يعنى وجود الهى و عقلانى و برزخى- و مراتب وجود دنيوى نفس و درجات وجود اخروى آن از عالم مثال و عقل و مقام فناى نفوس در مبدأ وجود- از اين جهت از ديگران بيشتر است كه علاوه بر احاطه به مشارب مختلف فلسفى، مطالعات وسيعى در آثار عرفا و تضلّع تام در مشرب موحدان دارد؛ لذا آثار او در مباحث نفس به خصوص در مسائل معاد، بر آثار كليه عرفا و حكما در دوران اسلامى ترجيح دارد. و سفر نفس اسفار اربعه صدر المتألهين تحقيقى‌ترين و عميق‌ترين اثر به شمار مى‌رود. و خود، تصريح نموده است كه عقل نظرى، از درك اوّليات امور اخروى عاجز است.

و ما، لبّ لباب تحقيقات مربوط به نشآت بعد از دنياى نفس و كثيرى از مباحث راجع به وجود قبل از نشأت جسمانى نفس را از اشارات و نصوص كتاب و سنّت نبوى و مأثورات ولوى و از مشكات ولايت، اخذ و بر همه آنها برهان اقامه نموديم.

حقير، رساله «زاد المسافر» را جهت تقرير مقدماتى كه معاد، بنابر مسلك ملا صدرا بر آن توقف دارد، در اين اثر نقل نمود و بعد از اتمام مسأله معاد، رساله را در اول اين مجموعه، چاپ و در دسترس اهل معرفت قرار مى‌دهد.

مشهد مقدس رضوى- دهم جمادى الثانيه 1396 سيّد جلال الدين آشتيانى‌

[1]بقره [2] آيه 156.