نام کتاب : شرح بر زاد المسافر نویسنده : آشتیانی، جلال الدين جلد : 1 صفحه : 136
غير آن به اعتبار قدرت و فعليت تعلق دارد و نفوس قاصران و ابلهان- كه
بيشتر اهالى بهشت از اين طبقهاند [1] كما في الخبر المأثور «أكثرأهل الجنّة البله»- اگر چه از حيات و لذات
روحانى و عقلانى محرومند، ولى از حظوظ جسمانى بهرهمند مىشوند [2].
[1]. قايلان به انحصار تجرد به تجرد عقلانى، در مسأله معاد
دائما گرفتار مشكلات لاينحلّند. و حق در امر معاد آن است كه بنا بر مبناى حكماى
ادوار اسلامى، قايل به معاد جسمانى، بايد اين مسأله را جزء مقبولات از باب تقليد
قبول نمايد و يا آن كه جميع آيات و روايات مربوط به معاد را تأويل نمايد؛ چون اكثر
آيات و اخبار معاد، متشابهند و قابل حمل بر معانى و مفاهيمى مناسب با آخرت.
[2]. شيخ محقق و فيلسوف اعظم ابو نصر فارابى- رضى اللّه تعالى
عنه- نيز در اين مسأله مانند بسيارى از حكماى مشائى با شيخ رئيس توافق دارند. شيخ
در كتاب مبدأ و معاد درباره حشر نفوس قاصره گويد: «... بعض أهل العلم- ممّن لا يجازف فيما يقول- قال: إنّ هؤلاء
إذا فارقوا البدن و هم بدنيّون، لا يعرفون غير البدنيات و ليس لهم تعلّق بما هو
أعلى من الأبدان، فيشغلهم التعلق بها عن الأشياء البدنية أمكن أن يعلّقهم تشوّقهم
إلى البدن ببعض الأبدان التي من شأنها أن يتعلق بها الأنفس؛ لأنّها طالبة بالطبع،
... و هذه الأبدان ليست بأبدان إنسانية أو حيوانية؛ لأنّها لا يتعلق بها إلّا ما
يكون نفسا لها فيجوز أن تكون أجراما سماوية ...».
خواجه در آنجا كه شيخ گويد: «قالبعض
من لا يجازف بالقول ...»
گويد:
«أظنّهيريد الفارابي ...» بعد، خواجه- اعلى اللّه مقامه- گويد: «وليفي أكثر هذه المواضع نظر[1]».
شايد نظر خواجه اين باشد كه نفوس قاصره كه به واسطه قصور ذاتى،
فاقد شوق عقلى و ادراك لذات روحانى هستند و غير از محسوسات به امرى ديگر توجه
ندارند و به حسب شعور و فعليت ادراك در رتبه حيوانات واقعند و فقط مدركات آنان
امور جزئى مخصوص قواى جزئى است، هرگز به امور عاليه توجه ننمايند و به واسطه
انحطاط ذاتى و انغمار در قيود و سلاسل جزئيات، سر از گريبان تجرد بيرون نمىآورند.
و نيز شايد خواجه تعلق به اجسام سماوى را ممكن نمىداند و همان
طورى كه صدر الحكماء گويد امكان ندارد نفوس ناطقه بدون جهات مناسبت، تعلق به امرى
گيرند و يا متصل به جسمى شوند كه
[1] . ر. ك: شفا إلهيات، ط قاهره، 1375 ق، ص 436- 438 و نيز ر.
ك: شرح اشارات، ج 3، ص 350 تا 356 و نيز ر. ك: آخر گوهر مراد، ص 239 تا 246.
نام کتاب : شرح بر زاد المسافر نویسنده : آشتیانی، جلال الدين جلد : 1 صفحه : 136