نمى‌توان براى موجود مطلق علتى يافت و لهذا برهان لمّى در فلسفه راه ندارد. همه براهين فلسفه انّى هستند. البته برهان انّ دو نوع است:

1- برهان انّى كه از معلول به علت پى مى‌بريم كه به آن «دليل» نيز مى‌گويند. اين نوع برهان مفيد يقين نيست، از اين‌رو در فلسفه كه در جستجوى يقين است به‌كار نمى‌آيد.

2- برهان انّى كه از لازمى به لازم ديگر پى مى‌بريم و به آن «انّ مطلق» مى‌گويند. اين نوع برهان مفيد يقين است و در فلسفه از آن استفاده مى‌شود؛ يعنى، از يكى از لوازم عام موجود مطلق به لازم ديگر پى مى‌برند:

و خامسا انّ كون موضوعها اعمّ الاشياء يوجب ان لا يكون معلولا لشى‌ء خارج منه، اذ لا خارج هناك فلا علّة له. فالبراهين المستعملة فيها ليست ببراهين لميّة. و امّا برهان الانّ فقد تحقّق فى كتاب البرهان من المنطق انّ السلوك من المعلول الى العلّة لا يفيد يقينا، فلا يبقى للبحث الفلسفىّ الّا برهان الانّ الذى يعتمد فيه على الملازمات العامّة، فيسلك فيه من احد المتلازمين العامّين الى الاخر.

1- 5- 6: اشكال‌

مطابق آنچه در كتب مهم منطق، مانند برهان شفا [1] و اساس الاقتباس‌ [2]، آمده است، در هر برهانى حد وسط ضرورتا علت ثبوت اكبر است براى اصغر در ذهن. در پاره‌اى از براهين، علاوه بر اين، حد وسط علت «ثبوت خارجى اكبر براى اصغر» نيز هست؛ چنين براهينى را «لمّ» مى‌گويند. در غير اين صورت، برهان را «انّ» مى‌گويند. در برهان انّ حد وسط در خارج يا معلول «ثبوت اكبر براى اصغر» است، كه به چنين برهانى «دليل» نيز مى‌گويند، و يا هردو معلول علت ثالثى هستند؛ يعنى، در خارج حد وسط و «ثبوت اكبر براى اصغر» متلازم‌اند؛ اين قسم برهان نام خاصى ندارد و به آن «انّ» مى‌گويند مطلقا و بدون افزودن قيدى. از اين پس جهت سهولت اشاره، ما با تعبير «انّ مطلق» از آن ياد مى‌كنيم. در هرحال، در بين براهين فوق، برهان لمّ و انّ مطلق مفيد يقين‌اند ولى دليل مفيد يقين نيست. در اين‌باره، توجه به نكات زير لازم است:

[1] - الشفاء، المنطق، ج 3، ص 78.

[2] - اساس الاقتباس، ص 360.