حدّ منطقى را كه در عقل- كه شرح ماهيّت است- و وجود حق كه غير متناهى عدّى و مدّى و شدّى است- چگونه ماهيّت داشته باشد و چگونه به وجود «لا هو الّا هو»، راه دارد، «ما هو؟» و وجود متناهى شدّى غير متناهى عدّى و مدّى، مثل «عقل كل»، ماهيّت ندارد، بنابر مذهب محقّقين. پس، وجود غير متناهى فى النّورية و الكمال- عدّة و مدّة و شدّة- كجا و ماهيّت حاكى از حدّ كجا؟

و نيز گوئيم: حق، محيط است و ماهيّت مناط «ضيق» و «اختلاف» و «كثرت» است، به خلاف حقيقت وجود كه حيثيّت ذاتش، حيثيّت «سعت» و «وحدت» است، بلكه ماهيّات متخالفه را «وحدت» و «اتّحاد» مى‌دهد، چنانكه گوئى:

ضاحك، كاتب است و كاتب، بنّاء است و اين «هو هويّت» ها، [همگى‌] به سبب «وجود» است، چه مفاهيم اينها مختلف است و هر يك ضيق دارد، بلكه در وجود [نيز] پندار و ضيق آرد.

و نيز گوئيم كه: اينكه عقل و نقل اتّفاق دارند كه واجب الوجود اكتناهش ممتنع است، [يك‌] دليل ظاهرى است، بر آن كه: حقيقت، «وجود» است كه «عين الاعيان» است و محتجب به علم حصولى، از اذهان است و ماهيّات، امكان اكتناه دارند.

فصل در توحيد است‌

و در «توحيد» [1] چند مقام است:

يكى آنكه- حق تعالى در وجود ذاتى [خود]، شريك ندارد.

و مقام ديگر آنكه- در خالقيّت شريك ندارد.

و مقام آخر آنكه- در وجود حقيقى، شريك ندارد كه «موجود فى ذاته، بذاته» اوست و بس. امّا دليل بر آنكه در وجود ذاتى شريك ندارد، آن است كه اگر دو «واجب الوجود» بالذّات باشند، تمايز يا به تمام ذات، يا به بعض ذات يا به خارج ذات است؛ اگر به تمام ذات باشد، وجوب وجود- كه مشترك است ميانه‌شان- خارج افتد و عرضى و معلّل شود و در مرتبه ذات، «وجوب» نداشته باشند و اين‌