نقد و ختم: اينكه گفتيم، تفاوت سيرها در «سرعت» و «بطء»، به تفاوت انوار ايمان و ايقان است، بدان كه: تفاوت انوار، به تفاوت نيّات است كه: «انّما الاعمال بالنيات» [1] و تفاوت نيّات به «معارف» است كه نيّت قربت محضه، بسته است به «معرفت» تامّه، و بلندى مرتبه علم، به حسب بلندى نيّت است.

پس، صائمى روزه مى‌دارد از جهت امتثال امر اللّه، و صائمى از جهت تحصيل صفاى قلب كه: «الجوع سحاب يمطر الحكمة» [2]، و صائمى، از جهت تخلّق [به اخلاق‌] روحانيّين، و صائمى از جهت تخلق به خلق: «صمد لا يطعم». [3] و منفقى، انفاق مى‌كند، از جهت امتثال و منفقى از جهت اجر اخروى و عوض دائم، و منفقى از جهت تحصيل صفت حميده جود و تبعيد رذيله «بخل» و اصلاح نفس، و منفقى از جهت تخلّق به خلق كريم قاضى الحاجات- بقدر الطّاعة و تأييد العناية- و قس عليه.

پس، علم‌ها، همه به هم مى‌مانند، مثل عاملين، به حسب «صورت»، ولى به حسب «معنى» تفاوت از زمين تا آسمان است و همه، مقبول حضرت كريم است، تا انزل مراتب كه بعضى شبيهى در مى‌آورند، مانند اطفال كه شبيه نسك ابرار و اطوار اخيار را ابراز كنند.

فصل در حساب است:

حساب، جمع اعداد و مقاديرى است متفرّقه، و تعيين حاصل و مبلغ و مكلّفين، و در آخرت، مبلغ متفرّقات حسنات و سيئات خود را و فذلكه حساب آنها را مشاهده خواهند كرد، و حقّ محيط، دفعة واحدة دهريّة- بل سرمديّة- حساب جميع را مى‌رسد كه: «اسرع الحاسبين» است.

و تفصيل و جمع همه اعمال و خواطر، محاط اوست و حواصلى كه ملكاتشان و مرتّب بر آنها را «يوم بارزون» [4] به دست‌شان مى‌دهد، و جمع همه را زده و مى‌زند